«Сабасаи аввал», аквариум, ватаннонамо

Абдулазизи ВОСЕЪ

«Озодагон» №21 26.05.2010

Телевизионхои Точикистон ба максад расиданд. Ман аз телефони мобилиям безор шудам. Он кадар ин куттичаи хурди сиёхакро, ки то ин вакт хамеша мушкилкушоям буд, бад дидам, ки мабодо агар садои зангаш баланд шавад дилам бехузур мегардад. Инак, 33-рузи расо мешавад, ки (аввалин гузориш дар борам истифодаи нодурусти телефонхои хамрох шоми рузи 24 апрел, баъди анчоми паёми президент ба Мачлиси Оли намоиш дода шуд) телевйзионхои мо аз телефони мобилу зарари он мегуянд.

Дифоъ аз дифоънопазир

Як Дарвеш

Зафар Абдуллоев дар маколае, ки ба дифоъ аз Эмомъалии Рахмон дар «Факты и комментарии» чоп карда, дар мавориде аз хак нагузаштааст. Аз чумла дар огози матлаб у менависад, ки чи дар хорич ва чи дар дохили кишвар раисичумхур сарзаниш мешавад. Албатта, дар дохили кишвар ин сарзанишхо дар шакли пичпичаву гушонахост. Аммо дар хорич – бо садои хар чи баландтар ва дар Русия – бо ибороте хар чи ракиктар, ки намунаашро хамин чанд руз пеш дар Як Дарвеш баррасй кардем.

Абдуллоев инро хам изъон кардааст, ки баъзан ин интикодхо муваччах аст (по делу). Аммо таъйид мекунад, ки бештари ин накухишхо номунсифона аст, чун мунтакидон хисоби Рахмонро аз хамрохонаш чудо намекунанд. Навокиси матлаб хам аз хамин чо огоз мешавад.

Мутмаиннан, худи окои Абдуллоев хам медонанд, ки Точикистон дар амал як кишвари худкома ва дорои кудрати мутамаркиз аст. Дар як чунин кишваре масъули тамоми умур рахбар аст. Ва танхо нукоти мусбат нест, ки бояд дар корномаи у навишта шавад, балки тамоми нукоти заъфу мавориди манфии давлатдорй хам баромада аз тавоноихои махдуди хамон як нафар аст, ки давлатро кабза кардааст. Пас агар Рахмон намехохад ба хотири катъ шудани барки хонаи касе ё тахриби дороии каси дигаре душноми хафттабака нисораш шавад, бояд ин худкомагй ва тамаркузи госибонаро бишканад ва ба чомеъа фазои бозтаре барои худгардонй дихад. Он гох нишонии душномхо хам тагйир хохад кард.

Абдуллоев муътакид аст, ки «Рахмон раисичумхури хуб аст. У аз миёни мардум аст ва мушкилоти мардумро мефахмад.»

Кадом рахбареро сурог доред, ки аз миёни мардум набошад? Ин таъбир ба андозае обшуста аст, ки дигар маънояшро аз даст додааст. Агар манзур ин аст, ки Рахмон бархоста аз миёни кишри нодори чомеъа аст, галати махз аст. Эмомъалии Рахмон набуд, ки троктур меронд. Он бародараш буд, ки у хам дигар троктур намеронад ва ба васоили наклияи ба маротиб маргубтар даст ёфтааст. Эмомъалии Рахмон дар зумраи нухбагон (элита)-и махаллии кумунист буд ва пеш аз ин хам дастикам як кулхузро рахбарй мекард. Кохиши сатхи фарханги мардум ба рахбари як кулхуз ин мачолро медихад, ки кишварро низ ба унвони як кулхуз идора кунад. Магар он чи шохидаш хастем, ба чуз аз ин аст?

Абдуллоев бо шавк ишора мекунад, ки Рахмон ба хангоми сафар ба манотик бо бознишастагону кишоварзон сухбат мекунад, чун «у хам як баччаи кишлокист, ба мисли бахши аъзами точикхо ва ин мояи ифтихор аст» («он – кишлачный парень, как большая часть таджиков, и это- предмет гордости.»)

Пеш аз хама сухбати мустаким бо мардуми кишвар аз вазифахои як рахбар аст ва набояд ба хотири он бар сари мардум миннат гузошт. Аз рохи хамин гуфтугухо буд, ки шохони бостонии мо, мастур дар пушиши дарвеш, аз вокеъиятхои кишвару чомеъаи худ огох мешуданд. Аммо чунин чизеро дар бораи гуфтугухои Рахмон бо мардум наметавон гуфт. Боди габгабу садои омиронаи рахбар ва девори баланду махуфи амниятии перомуни у ба хеч бознишаству дехконе чуръати онро намедихад, ки бо рахбари кишвараш самимона дарди дил кунад. Ин дидорхо магар чизе ба чуз санову дуруду суруд бар рахбарро дар бар доранд?

Дигар ин ки намефахмам чаро «кишлокй будан» бояд мояи ифтихори миллате бошад, ки яке аз фарзандонаш (Мавлавй) гуфта буд:

Дех марав, дех мардро ахмак кунад,

Фикрро торику беравнак кунад.

Дуруст аст, ки бисёре дар рустохо ба дунё омадаанд, аммо бисёре хам талош кардаанд аз чордевории рустохои худ фаротар бираванд ва чахонро дарёбанд ва бар вусъати дидашон биафзоянд. Ва онхое, ки ин талошро кардаанд, хамвора дар зумраи одамони бомантику мудаббир будаанд. Ононе, ки хамеша «кишлокй» бокй мондаанд, хамвора чахонро аз равзанаи кулбаи кишлокии худ дидаанд ва мафхумхои чахонй ба зехнашон рох наёфтааст. Дар натича рахбарии афроди кишлокй метавонад як кишварро табдил ба як кишлок кунад. Оё ин бояд боъиси ифтихори касе бошад?

Ва ин пиндошт, ки як одами факиру кишлокй метавонад рахбари хубе барои як кишвар бошад, тасаввуре кумунистист ва демуде шудааст. Мусалламан, як фарди нодори рустойи метавонад ба хадде рушд кунад, ки рахбариро ба даст бигирад ва рахбари комгоре хам бошад. Аммо чаро бояд нодор ва рустойи будани уро милок (критерия) карор бидихем? Кишвар ба рахбаре ниёз дорад, ки бидонад пул чист, ташнаи пулу доройи набошад, то байт-ул-молро горат накунад ва пулро танхо барои мардуми он кишвар хазина кунад. Кишвар рахбари чашмудилсер мехохад, то дороихои миллатро ба ягмо набарад ва миёни хешовандонаш таксим накунад. Шоистасолорй боиста аст, на кишлокисолорй ё бечорасолорй.

Абдуллоев дар дунболаи дифоъияи худ аз Рахмон мегуяд, ки раисичумхур таи чандин соли мутамодй зери фишори шадид ва тахти шароити бухронии низомй-сиёсй ва иктисодй кор мекунад. Ман муътакидам, ки ин мавридро хам набояд бар рухи мардуми бечора кашид, ки зери юги ин давлат солхост бештар аз Рахмон ранч мекашанд. Агар фишор бар Рахмон гаронй мекард, набояд барои севумин бор дар макоми раёсати чумхурй мемонд. Ба ростй, рахбарии дарозмуддат барои хар касе касолатбор ва хастакунанда мешавад ва аз короии он фард мекохад. Аз ин чост, ки дар кишвархои пешрафта 8 соли паёпай хадди аксари рахбарии як фард аст. 17 сол рахбарй хар касеро ба кунда табдил мекунад. Магар мачбур аст ба худаш ва мухимтар аз он, ба мардум ва сарнавишти кишвар ин ситамро раво бибинад?

Абдуллоев меафзояд, ки хеч рахбаре дар чахон наметавонист ин шароитро тоб оварад ва хатман муртакиби иштибоххои чиддй мешуд. Дар холе ки ба назари бисёре, хеч миллате наметавонист як чунин давлатеро тахаммул кунад. Ин чумларо дигар авчи тамаллуки як дастандаркори матбуъот дар пешгохи рахбари давлат медонам, ки ба хеч руй барозандаи окои Абдуллоев нест. Оё метавон фишореро, ки рахбарони кудратхои азими чахон доранд, бо хачми кори Рахмон мукоиса кард? Хафт милюн кучову як милёрд кучо? Оё иштибоххои онхоро метавон канори хам карор дод? Оё ин Чин буд, ки табли расвоиашро Сандуки Байнулмилалии Пул навохт ё Точикистон? Чи касе ба дуздию дуруггуйи муттахам шуд? Оё яке аз гаронтарин мухокимахои казойи дар торихи Бритониё мутаъаллик ба Омрико буд ё Точикистон? Оё шахсиятхои сиёсию низомии Бритониё бештар худкушй ё сакта ё тасодуф мекунанд ё Точикистон? Бехтар аст то тахи казия кандуков накунем, ки буи бадтаре дар фазо хохад печид.

Абдуллоев мегуяд, ки Рахмон харгиз дар шароити гайрибухронй кор накардааст, то мудирияти дурусту хисобие ба намоиш гузорад. Шароит худ ба худ одй намешавад. Шароити бухрониро танхо бо талошу пушткору чораёбию захмати фаровон метавон гайрибухронй кард. Пас мудирияти дурусту хисобй бояд дошта бошед, ки шароит ба холати одй баргардад, на воруна. Ва аммо барои арусе, ки раксидан балад нест, кафи замин хамеша кач аст.

Матлаби Абдуллоев бо чанд чумлаи кишлокй ба поён мерасад. Вай мегуяд, борхо Рахмонро дидааст, ки шомгохон бо чехрае хаста ба хонааш баргаштааст. Гуё мехохад бо додани ин тасвир дар дили хонанда хисси тараххум ба раисичумхурро бедор кунад.

Чанд руз пеш барномаеро мешунидам дар бораи ин ки дар чи шароите метавон раисичумхури Омрикоро аз хоб бедор кард. Чанд шароитро баршумурданд. Аз чумла агар музокироти мухимме дар он суи обхо чараён дошта бошад ва хатто агар соъат ба вакти Вошингтун 3 ё 4 бомдод бошад ва хатари нофарчом мондани гуфтушунуд матрах бошад, масъули музокирот беибо ба Убомо занг мезанад ва уро аз хобаш бедор мекунад ва аз у машварат мехохад. Яке аз макомоти Омрико дар ин барнома изхори шигифтй мекард, ки хар мавкеъ дерхангом ба Убомо занг зада, уро бедор ёфтааст ва намедонад, ки оё раисичумхур аслан мехобад ё на.

Чолибтар мебуд агар Абдуллоев як чунин намунае аз пуркории рахбарро меовард. Аммо, албатта, вусъати физикй ва жеупулитикии кишвари мо ба хадде нест, ки дервакти шаб рахбари он аз он суи дунё занги телефуни мухимме дарёфт кунад. Пас боз хам собит мешавад, ки мизони фишор бар раиси мо камтар аст.

Ва саранчом, Абдуллоев мехохад хонандаашро мутакоъид кунад, ки Рахмон пулу сармояеро, ки аз хоричиён мехохад, барои худашу хонаводаву наздиконаш на, балки барои Точикистон металабад. Ин иддаъоро хам бояд собит кард. Баръакси он борхо тавассути ниходхо ва нозирони байнулмилалй собит шудааст. Ва аслан, хар миллате, агар заррае номус дошта бошад, пас аз 17 сол гадойи бояд ин пурсишро бо садои баланд матрах кунад: Гадойи то ба кай? Аз замони поёни расмии чанг 12 соли тамом гузашт ва чангро дигар наметавон бахона овард. Агар давлати коромаде руи кор буд, Точикистонро бо хамин имконоте, ки дорад, ба кишвари комгоре табдил мекард, ба гунае, ки дигарон ба он руи ниёз оваранд.

Натичаи 1: Пас бо вучуди таъкидхои фаровони Зафар Абдуллоев, боз хам бовари мо нашуд, ки раисичумхур масъули иштибоххо ва кутохихои давлат нест ва танхо масъули «бурдхову комгорихо»-и давлат аст.

Натичаи 2: Дар Точикистон мафхуми «журнолисм» хануз чо науфтодааст ва тасаввури шумори зиёде хамчунон бар он аст, ки аз рахбари давлат дар баробари мардум бояд дифоъ кард ва мардумро ба хотири «носипосй»-ашон дар киболи «хадамот»-и раис бояд сарзаниш кард, он «хадамот»-ро бояд бар рухи мардум кашид ва бар сарашон то хадди имкон миннат гузошт, то дигар ёрои баланд кардани сарашонро надошта бошанд. Дарег бар чунин рузноманигорию рузноманигоре.

Дар торнигористони точик чи хабар?

Бознашр аз «Як дарвеш»

Соли гузашта дар рузе чун имруз Точвар расман аз гардонандагии торнигори Андеша даст кашид ва лагоми умури онро ба Рустами Субхонй супурд. Дар огоз тасаввур бар ин буд, ки Андешаи азизи мо пас аз чалби он хама дустдор андак-андак ба кухулат хохад гароид ва махфили гарми мо сард хохад шуд. Як намунаи он дидгохи маъюсонаи Як Дарвеш дар хамон руз буд.

Як соли гузашта ин нигаронихоро бартараф кард. Андеша имруз хам чушандатарин майдони бахси интернетист. Афзоиши таъаххудоти корй боъис шуда, ки натавонам дар бахсхои он ширкат дошта бошам, аммо мурури тунди он бахсхо рохи муносибест барои санчидани набзи андешахои ичтимоъию сиёсй ба вижа дар миёни чавононе, ки ёро ё тавоноии андешидан доранд.

Дар ин муддат торнигористони точик доман густард ва аъзои тозае вориди арсаи он шуданд. Торнигори Салими Аюбзод бехтарин намунаи як торнигори шахсист, ки ховии мушохидоти бикр, хотироти талху ширин ва тахлилхои хондании як рузноманигори саршинос аст ва бедиранг хонандагони худро дар торона ёфт. Шояд ин икдом дигар рузноманигоронро низ ташвик кунад, ки дар сахнаи бозу озоди Интернет ба дур аз махдудиятхое, ки дар дафтархои коришон доранд, чавлон бизананд.

Дар паи он торнигори Мардикорнома зухур кард, ки дар навъи худ бехамтост ва шояд нахустин ёдворапардозии як мардикори точик дар торона бошад. Умед аст, ки доманаи корбарони он низ тавсеъа ёбад.

Ва тозатарин торномае, ки хабари гушоишашро аз «Торнигори Салими Аюбзод» гирифтам, веблоги хушноми Акбар Турсон аст – «Мурги самандар». Зохиран ин донишманди баноми гариби точик касд дорад пас аз солхо сукут дар арсахои хамагонии Точикистон самандарвор аз зери хокистар берун ояд ва дубора лаб ба гуфтан бигушояд. Як Дарвеш дар ин росто барои устод комгорй мехохад.

Дар зарфи як соли гузашта «Футболи Точикистон» ба бехтарин мачаллаи футболи кишвар табдил шуд. Ба гунае, ки такрибан хамаи руйдодхои майдони футболи Точикистон ва мухимтарин бозихои байнулмилалиро метавон аз тарики он дунбол кард.

Нуктаи манфие, ки таи 12 мохи ахир мушохида кардам, сукути бисёре аз торнигорхои точикист, ки дар гузашта бисёр фаъъол буданд. Хайф аст, ки ба торнигорхои хуби «Ойина»-хо, «Садои механпараст», «Шахриёристон», «Чоми Чам», «Эроншахр», «Сухансаро», «Ватандор» ва гайра сар бизанем ва бетуша таркашон кунем. Медонам, ки дустон пуркоранд. Аммо шояд бехтар аст, ки веблогнависиро хам чузъе аз хамон корхоямон бидонем, то ба ташаккули журнолисми шахрвандй ва бунёди як чомеъаи шахрвандй дар Точикистон мусоъидат кунем.

Бечуръатй дар рузи озодй

Чаро ман нишасти 3 – юми майро ба нишони эътироз тарк кардам?

Раҷаб МАРАИМОВ «Нигох» №07 07.05.09

Ахиран журналистони тоҷик нишон доданд, ки то куҷо ҷуръат доранд … ва сабаби беҷуръатиашон дар чист. Ин ҳолатро онҳо дар Рӯзи ҷаҳонии матбуоти озод ошкор намуданд.

3 – юми май «элитаи журналистикаи тоҷик» дар Маркази тадқиқоти стратегӣ ҷамъ омада буданд, то мавзӯи вазъи озодии баён дар Тоҷикистонро баррасӣ кунанд. Мавзӯи аввал бо хости созмондиҳандагон дар бораи зарурияти ғайриҷиноӣ (декриминализатсия) кардани тӯҳмату таҳқир буд. Журналистону коршиносон қазияҳои марбут ба тӯҳмат ва таҳкурро муҳокима намуда. Дуруст мегуфтанд, ки ин гуна ҳолатҳо бояд дар мурофиаҳои шаҳрвандй баррасӣ гарданд ва аз нафароне, ки ба чунин амал даст мезананд, танҳо ҷарима ситонида шавад. Ин икдом хатари паси панҷара нишастани журналистон бо иттиҳоми тӯҳмат ва таҳқирро аз миён мебарад ва дар таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ зиёд истифода мешавад.

Аммо аҷиб буд, ки меҳвари аслии баҳси журналистону ҳукуқшиносҳои он рӯз ҷамъомада танҳо ду моддаи Кодекси ҷиноӣ – моддаҳои 135 ва 136 буд.

Ман пешниҳод кардам, ки агар ҳадаф ба таври комил аз байн бурдани масъала аст, ҳамчунин моддаи 137-и Кодекси ҷиноӣ низ, ки «таҳқири оммавии Президенти Тоҷикистон ё тӯҳмат кардан ба ӯ» ном дорад, ба баҳс кашида шавад, аммо гӯё ин пешниҳодро касе нашунида бошад садри ҷаласа риштаи суханро ҷониби дигар бурд.

Бори дигар ман замоне ба масъалаи пешниҳодкардаам баргаштам, ки ҷаноби Қаршибоев – раиси Ассотсиатсияи миллии воситаҳои ахбори оммаи мустақили Тоҷикистон мавзӯъро пурра ҳалшуда дониста, ҷамъбаст намуданӣ буд. Гуфтам:

– Ҷанобон, агар манзури мо аз ин баҳс ва пешниҳодот дар кулл ҳал карданй масъала бошад, на гирифтани гранту лоиҳаҳо, биёед масъаларо комил бубинем. Фаромӯш накунед, ки президент дар Тоҷикистон раиси ҳукумат ҳам ҳаст….

Аммо касе «намешунид»….

Ман ба нишони эътироз толори нишастро тарк кардам. Эътирози ман аз он буд, ки акнун маълум шуд чаро мушкилоти озодии баён дар кишвари мо ҳалли худро намеёбанд. Зеро ҳеҷ гоҳ масъалаҳоро ҷиддӣ баррасӣ намекардаанд! Ва онҳое ҳам, ки худро «сарсупурдагони матбуоти озод» медонанд, ин меъёрҳоро қурбони манфиатҳои худ намудаанд.

Аммо биёед мавзӯъро фаррохтар бубинем. Кӣ ва чаро дар Тоҷикистон мехоҳад миёни президент ва мардум тафовут ба вуҷуд биёрад?

Бубинед, моддаи 17 Конститутсияи Тоҷикистон муқаррар кардааст, ки «Ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд». Тавре дида мешавад, Конститутсия шаъну эътибори ягон инсонро болотар аз дигаре нагузоштааст. Яъне он ба ҳама дахл дорад – президент, сарвазир, депутат, коргар ва ғайра.

Дуюм, 29-уми июни соли 1991 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳимояи шаъну эътибори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул гардид, ки ҳамагӣ аз 2 модда иборат буд. Мазмуни ин қонун каму беш таҳрир гашта, ба қонуни матбуот ва якчанд қонунҳои дигар ворид карда шуд.

Аммо ба гуфтаи ҳуқуқшиносон, қонуни мазкур дар асоси қисми якуми моддаи 10 Конститутсияи амалкунанда, азбаски ба Конститутсия, Кодекси гражданӣ ва хусусан ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон мухолиф аст, эътибори ҳуқуқӣ надорад.

Сеюм, бояд ҳар як инсон, шахси воқеӣ ё ҳуқуқӣ дар асоси Конститутсия, қонунҳои амалкунандаи ба Конститутсия мухолифнабуда ва санадҳои ҳуқуқий байналмилалие, ки онҳоро Тоҷикистон эътироф кардааст, имкон дода шудааст, ки худро ҳифз намояд. Масалан, дар қисми 2 моддаи 174 Кодекси граждании Тоҷикистон муқаррар шудааст, ки «Агар маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезанад, аз тариқи воситаҳои ахбори умум паҳн гардида бошанд, онҳо бояд дар ҳамон воситаҳои ахбори умум бемузд рад карда шаванд».

«Шаҳрванде, ки, – гуфта шудааст дар қисми 3 моддаи мазкур, – воситаҳои ахбори умум дар хусуси ӯ маълумоти халалдоркунандаи ҳуқуқ ё манфиатҳои бо қонун ҳифзшавандаро нашр карданд, ҳақ дорад дар ҳамон воситаҳои ахбори умум ҷавоби худро нашр кунад».

«Шаҳрванде, ки дар хусуси ӯ маълумоти пастзанандаи шаъну шараф ё эътибори кориаш паҳн гардидааст, – омадааст дар қисми 6 ин модда, -ҳақ дорад дар баробари раддия инчунин ҷуброни зиёни маънавии аз паҳн кардани онҳо расидаро низ талаб намояд».

Ин қоидаҳо, бори дигар ёдовар мешавам, ки барои ҳама шаҳрвандон, новобаста аз мансаби ишғолнамудаашон, якхела мебошанд.

Хуб, ин баҳсҳои ҳуқукро мегузорему меравем сӯи мантиқ. Дар моддаи 6-и қонун дар бораи матбуот омадааст: «интишори …ахборе, ки … шаъну эътибори Давлат ва Президентро халалдор месозад…». Акнун ба як чиз эътибор диҳед, ки бо ин гуна матни қонун дар бораи Президенти Тоҷикистон, набояд умуман ягон хел маълумот, ахбор ё ақидаю мулоҳизаи «халалдоркунанда» чоп шавад. Яъне ё маълумоти мусбат ва ё ҳеҷ чизи дигар! Ҷумлаи дар боло иктибосёфта маъние ва ё арзиши ҳуқуқие медошт, агар ба вай, масалан, ибораҳои «ахбори бардурӯғ», «қасдан, дидаю дониста» илова мешуд.

Беҳуда нест, ки Кодексҳои ҷиноятию граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон «халалдоршавии» шаъну шараф ва обрӯю эътибори шахсро фақат бо «дидаю дониста паҳн кардани маълумоти бардурӯғ» муқаррар ва пайваст кардаанд ва ин фаҳмост.

Дар акси ҳол, масалан, агар нависем, ки зиёда аз 60% аҳолии Тоҷикистон дар сатҳи қашшоқӣ мезияд, пас ин оё шаъну шараф ва эътибори кории Президенти мамлакат ва раиси Ҳукумат, кафили ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии мардуми кишварро халалдор месозад ё не?

Аммо журналистони тоҷикро ин пахлӯҳои масъала камтар ба ташвиш меовардааст. Онҳо ҳамчунин гӯё донистан намехоҳанд, ки ба ғаӣр аз моддаҳои 135 ва 136 -и Кодекси ҷиноятӣ ҳамчунин моддаи 330 аст, ки «таҳқири намояндаи ҳокимият» ва 335 аст, ки «беэҳтиромӣ нисбат ба суд» ном доранд. Оё бе баррасии онҳо ҳам масъаларо ҳалшуда пиндоштан мумкин аст?..

Ба толори нишасти рӯзи 3 – юми май ман замоне баргаштам, ки мавзӯи охирини худро баҳс мекарданд: ба журналистони Тоҷикистон Кодекси ахлоқӣ зарур аст?

То ҳамин рӯз ман хаёл мекардам, ки журналистони тоҷик ба чунин кодекс ниёз надорад. Аммо акнун бо дили пур мегӯям, вакте журналистон ҳарфи ҳамкасби худро «намешунаванд» ва ҷуръати баҳси онро надоранд, онҳо воқеан ҳам ба кодекси ахлоқӣ ниёз доранд….

Кӣ баҳс мекунад?

Матбуоти кишвар ба кй хизмат мекунад?

Ҷовид МУҚИМ, бознашр аз «Нигох» №50 05.03.09.

11-уми март ба таъсиси аввалин рӯзномаи тоҷикӣ дар қаламрави Аморати Бухоро «Бухорои шариф» 97 сол мешавад. Ҳамин аст, ки 11-уми март дар Тоҷикистон чун Рӯзи матбуоти тоҷиктаҷлил мегардад. Рӯзномаи «Бухорои шариф» соли 1912 ба ҳайси як нашрияи хусусӣ ба вуҷуд омада, тӯли 10 моҳи чопаш барои дигаргунсозии тафаккури хонандагонаш саҳми арзанда гузоштааст.

Рӯзномаи «Бухорои шариф» бо ибтикори зиёиён Мирзо Муҳиддину Мирзо Сироҷ ва кӯмаки молиявии мудири чопхонаи Когон О. Левӣ таъсис ёфт. Тоҷири яҳудӣ О. Левӣ ношири рӯзнома буд. Вале ӯ моҳи августи соли 1913 бинобар кам даромад овардани рӯзнома аз ноширӣ даст кашид ва ҷавонбухориён бо роҳбарии Мирзо Муҳиддин худ чопи «Бухорои шариф»-ро идома доданд.

Мутаассифона, ин икдом дер давом накард: нашрияи мазкур, ки зери назорати сафорати Русия дар Бухоро чоп мешуд, бинобар ба сиёсат гаравиданаш, 2-юми январи соли 1913 баста шуд. Пас аз ин дар ҳудуди Бухоро ва Тоҷикистони имрӯза садҳо нашрияҳо рӯи чоп омаданд, ки ба касе ё гурӯҳе хизмат мекарданд.

Албатта, дар давраи шӯравӣ матбуот билкулл дар хизмати Ҳизби коммунистии СССР ва ҲК ҷумҳуриҳои иттифоқӣ буд. Он замон бе қарори Бюрои КМ ҲКИШ ҳатто ягон нашрияи нав таъсис намеёфт. Дар давраи Иттиҳоди Шӯравӣ матбуот дар ҷомеа мақоми хоси таъсиррасонӣ ба мафкураи мардум дошт. Инро имрӯз демократҳои Тоҷикистон, ки собиқ коммунистонанд, хуб медонанд ва бинобар ин бо ҳар роҳ мекӯшанд, ки матбуот ба мансабдорон хизмат бикунад.

Феълан дар Тоҷикистон беш аз 300 номгӯйи матбуоти даврӣ сабти ном шуда бошанд ҳам, пайваста ҳамаи онҳо чоп намешаванд. Аз ин теъдод ҳудуди 50 машрия дар бозор мавқеи худро пайдо карда, хонандаи худро дорад. Албатта, аксари нашрияҳои мазкур характери соф тиҷоратӣ дошта, маводи сиёсиву ҷамъиятӣ чоп намекунанд ва бо ин дар дигаргун сохтани тафаккури мардум камтар ё умуман таъсир намерасонанд. Агарчӣ бо кроссворду сканворд ва маводи соф варзишиву фароғатӣ низ метавон ба тафаккури ҷомеа таъсир расонд.

Пӯшида нест, ки имрӯз дар Тоҷикистон миёни хонандагон нуфузи матбуоти хусусӣ аз нашрияҳои давлатӣ бештар аст. Аз ин рӯ, матбуоти хусусӣ метавонад, ки дар ташаккули афкори ҷомеа саҳми зиёд дошта бошад. Ин нуктаро худи муассисони матбуоти хусусӣ ва мансабдорони ҳукуматӣ низ хуб дарк мекунанд. Ҳамин аст, ки солҳои охир аз ҷониби ҳукуматдорон ба тарафи худ ҷалб кардани нашрияҳои хусусии бонуфузи ҷамъиятиву сиёсӣ бо ҳар роҳу восита сурат гирифта истодааст.

Ин амал бо ҷалби фаъоли ноширон ба чорабиниҳои ҳукумати, бо нишону ифтихорнома қадр кардани онҳо, муайян кардани баъзе имтиёзҳо ва ҳатто чашм пӯшидан ба баъзе «хато»-и фаъолияташон сурат мегирад.

Бояд гуфт, ки ин амал то андозае ба мансабдорони ҳукуматӣ даст додааст. Аз ҷумла, агар чанд сол қабл ба сафарҳои президенти ҷумҳурӣ ба хориҷи кишвар танҳо медиамагнатҳои Тоҷикистон Акбаралй САТТОРОВ, Умед БОБОХОНОВ ва Шариф ҲАМДАМОВ даъват мешуда бошанд, ҳоло муассиси оҷонсии иттилоотии «Авесто» Зафар Абдуллоев ва чанде дигарон низ ба ин марҳамати ҳукуматдорон шарафёб шудаанд.

Пас аз ин сафарҳо дар нашрияҳои хусусӣ мақолаву ҳисоботҳо, ки ба манфиати мансабдорони ҳукуматӣ аст, чоп мешаванд. Албатта, дар ин ҳолат беғараз будани ин матолиб зери шубҳа мемонад.

Бояд гуфт, ки муассисони нашрияҳои ҳусусӣ, барои дар сатҳи ҳукумати шинохтаву этироф шуданашон аз сенарияи маъмӯлии санҷидашуда истифода мекунанд. Сараввал дар нашрияи нав таъсис мансабдорони ҳукуматӣ зери тозиёнаи танқид гирифта мешаванд. Ин барои ноширон ду манфиат дорад: якум, теъдоди муштариёни газетаро, ки ташнаи чопи ҳақиқатанд, зиёд мекунад; дуюм, алови чашми ҳукуматдоронро гирифта, аз нерӯи муассир будани нашрия дарак медиҳад. Яъне бо ин васила муассисони нашрия бо як тир ду фохтак мезананд. Аввалан, ноширон шумораи хонандагонашонро зиёд карда, бо ин даромадашонро меафзоянд. Сониян, таваҷҷӯҳи мансабдоронро ба худ ҷалб мекунанд, ки ин минбаъдба ҳамкории дуҷониба меорад.

Ногуфта намонад, ки солҳои охир ҳукуматдорон аз хизмати матбуоти хусусӣ дар пиёда кардани сиёсати худ ба моҳирӣ истифода карда истодаанд. Яъне, дар матбуоти хусусй матлаби фармоишие чоп мешавад, ки онро ҳукуматдорон барои халалдор накардани муносибатҳои дипломатӣ наметавонанд дар нашрияҳои давлатӣ ба табъ расонанд.

Масалан, дар инъикоси вокуниши «аҳли ҷомеа»-и Тоҷикистон ба сафари президенти Русия Дмитрий Медведев ба Ӯзбекистон ва сухани ӯ вобаста ба сохтмони НБО-и Роғун ин хеле рӯшан ба чашм мерасад. Чунин мисоли пешниҳоди мавзӯъ ва ҳатто маводи чопии фармоишӣ хеле зиёд аст.

Мо ҳоло дар бораи пиари ниҳонии нашрияҳои хусусиву давлатӣ ҳарф намезанем, зеро ин амал имрӯз як кори оддӣ гаштааст. Масалан, ҳафтаи охири моҳи феврали соли равон баъзе нашрияҳо дар бораи кушодашавии меҳмонхонаи «Hyatt Regency Dushanbe» мавод чоп карданд, ки барои ин амал хазор сомонӣ хизматона ваъда шуда буд. Шунидаам, ки як муассиси нашрия аз мухбиронаш мепурсидааст, ки барои чопи мавод ҷониби манфиатдор чанд пул медиҳад?

Собиқ корманди маъруфи рӯзномаи «Ню-Йорк Таймс» Б. Эткинсон ҳанӯз дар замони худ вобаста ба ғаразнокии навиштаҳои журналистон чунин гуфта буд:

«… саҳми зиёди субъективият ҳанӯз дар муайян кардани чӣ хабар аст ва чӣ хабар нест, маълум мегардад. Қурби саҳмияҳои биржаҳо ва ҷадвали ҳаракати киштиҳо ягона маводи рӯзномаҳо аст, ки ғаразнок нестанд».

Ба қавли журналисти америкоӣ қариб ҳамаи навиштаи нашрияҳо ҳадаф ё ғаразе доранд. Ин гуфтаи Б. Эткинсон имрӯз ҳам аҳамияти худро гум накардааст ва баракс дар шароити глобализатсияи иттилоот ва инҳисороти ВАО муҳим мебошад.

Бояд гуфт, ки созмонҳои байналхалқии хориҷӣ аксаран дар таъсис ва рушди матбуоти хусусии Тоҷикистон саҳм доранд. Зеро ноширон, ки дар гузашта худ журналист буданд, аз бобояшон барои таъсиси газета маблағҳои калон мерос нагирифтаанд. Масъулони созмонхои байнихалқии хориҷй, ки баъзе нашрияҳоро бо грант ва чопи пулакии рекламаашон дастгирӣ мекунанд, барои андешаанд, ки ҳар кадар матбуоти хусусй зиёд шавад, ҳамон қадар гуногунандешӣ ва озодбаёнӣ бештар мегардад.

Ин андеша дар шароити феълии Тоҷикистон чандон дуруст нест. Зеро аввалан, ҳадафи асосии муассисон аз чопи рӯзнома тиҷорат аст ва онҳо барои ривоҷи бизнеси худ кӯшиш мекунанд. Дуввум, мансабдорони ҳукуматӣ кӯшиш мекунанд, ки ба чопи маводи зидди манфиаташон дар матбуот роҳ надиҳанд. Роҳҳои таъсиррасонӣ ҳамеша ёфт мешаванд. Чанд сол кабл баста шудани рӯзномаҳои «Нерӯи сухан» ва «Рӯзи нав» мисоли рӯшани ин гуфтаҳост.

Воқеъан ҳам, ҳадафи асосии муассисони нашрияҳои хусусӣ ин аввало ба даст овардани манфиати молӣ аст. Ҳамин аст, ки онҳо мекӯшанд бо ҳукуматдорон муросо кунанд, то ин ки онҳо ба бизнесашон халал нарасонанд. Ин ҷо як созиши нонавиштае байни ноширон ва ҳукуматдорон ба миён омадааст: «Ту маро танқид намекунӣ, ман ба бизнеси ту кор намегирам». Аз ин амал ҳар ду ҷониб манфиат дида, розианд.

Ана, ҳамин аст, ки дар нашрияҳои медиамагнатҳо ҳукумат ба вижа роҳбарони вазоратҳои асосӣ танқид намешаванд. Ба ғайри ин, манфиатҳои молӣ ноширонро водор мекунад, ки ба сармоядоре, ширкате, ҳизбе ё гурӯҳе низ хизмат кунанд. Агар аз маводи рекламавӣ ин амал рӯшан бошад, пас дар матолибе, ки пиари ниҳонй шудааст, на ҳамаи хонандагон метавонанд ғаразнок будани онро пай баранд. Воқеан, на ҳамаи хонандагон пай мебаранд, ки имрӯз дар Тоҷикистон матбуот ба чанд хоҷа хизмат мекунад.

Торнигори Салими Аюбзод дар ҷаҳони интернет

Паёми ба шабакаи ҷаҳонии Интернет баромадани торнигори шахсии Салими Аюбзод чанд рӯз пеш ба дасти мо расид. Ин як хабари хушҳолкунанда аст, зеро Аюбзод яке аз журналистони саршинос ва тавонои тоҷик мебошанд ва бо чанд машварату роҳнамоии муфид дар кори «Андеша»-и мо низ кӯмакҳои бедареғ кардаанд. Мо самимона эшонро ба муносибати таъсиси сафҳаи хусусии худ дар ҷаҳони Интернет табрик мегӯем ва ба он кас комёбиҳои беназир орзу мекунем.

Аз аввалин ҷусторҳои торнигори ҷадид ба мо хотираҳои Салими Аюбзод дар бораи нависандаи шаҳир Муҳаммадзамони Солеҳ ва журналисти фақид Имомназари Холназар, аккос ва журналисти зиндаёд Муҳиддини Олимпур, ҳамчунин муколамаҳои зарифу латифи муаллиф бо шоираи машҳур Фарзона хеле писанд омад. Ду матлаби торнигори хусусии Салими Аюбзод ба забони русӣ навишта шудаанд ва шоҳид будем, ки чанд расонаи русизабон ин ҷусторҳои муаллифро бознашр кардаанд. Ба ақидаи мо, матолиби Аюбзод ба забони русӣ шояд хеле муҳимтаранд, зеро ногуфтаҳои зиёдеро аз тариқи расонаҳои русизабон мунташир мекунад. Зимнан таҳлили ӯро дар бораи вазъи журнализми Тоҷикистон қаблан ба забони англисӣ хонда будем.

Боз ҳам ва боз ҳам муборак бод мегӯем, ҳарчанд як суъоли густохона дар зеҳнамон боқӣ мемонад, ки шояд чаҳорчӯби «Озодӣ» ба ҷаноби Аюбзод тангй карда бошад, ки ба ҳавои кушоди интернет баромадаанд?

Сафорати Русия хостори робитаҳои судманди дуҷониба аст?

Чанде қабл бо ташаббуси Зафар Абдуллоев, раиси Анҷумани Медиа- Алянси Точикистон дар мавзуъи «Миллатбадбинй: Вокуниши сафорати Русия ва расонаҳои хабарии точикзабон» бо ширкати муҳаррирони ду рӯзномаи тоҷики -«Фараж» Хуршед Ниёзов ва «Миллат» Толибшоҳи Сайидзода, хабарнигори махсуси РИА- Новости Лидия Исамова, ҳамчунин намояндагони Сафорати Русия дар Точикистон, котиби аввали ин Сафорат Дмитрий Хабаев ва атташеи матбуоти Комил Магомедов Мизи гирд баргузор гардид. Чуноне қамагон огаҳ ҳастанд пас аз куштори шаҳрванди Точикистон Салоҳиддин Азизов дар Маскав миёни расонаҳои хабарии мустақили тоҷик ва Сафорати Русия дар кишвари мо як муноқишаи матбуотй ё ба истилоҳ, «ҷанги идеологй» шуруъ гардид. Савол ин аст, ки чаро чунин шуд ва ин муноқиша аз чӣ рӯ зад ва он ба чӣ оварда расонид?

Дмитрий Кабаев: Ман инро тезу тунд шудани муносибатҳо намешуморам, аммо далели куштори муҳоҷири тоҷик на танҳо ба ҷомеаи Тоҷикистон, балки ба ҷомеаи Русия низ таъсир расонид. Зеро чунин куштори бераҳмона бори аввал рух дод. Фикр мекунам ин ҷо акнун дигар риштаи кор дар дасти мақомоти интизомии мост, то онҳо муайян созанд, ки дар ин куштор кӣ гунаҳгор аст. Гунаҳгорон бояд ёфта шаванд ва муҷозот гарданд, то чунин ҳодисаҳо дигар рух надиҳанд. То ҷое ман медонам, ҷониби Русия ба ҳалли ин қазия ҷиддй машғул аст. Гурӯҳи босалоҳияти тафтишотӣ минҷумла аз кормандони Хадамоти федеролии амният таъсис ёфтааст, зеро ин куштор ранги сиёсӣ гирифт. Фикр мекунам, натиҷаи дилхоҳи кори ин гурӯҳро бояд интизор шавем. Дар ҳамин ҳол мо ҳама журналистон ва кормандони мақомоти дипломатӣ ҳам бояд дар баррасй, инъикос ва шарҳу тафсири чунин рӯйдодҳо мунсифона ва беғараз муносибат бикунем.

Комил Магомедов: Ман танҳо ҳаминро мехоҳам илова кунам, ки шиддати тундгуфторӣ дар расонаҳои хабарии Тоҷикистонро ду чиз сабаб шуд; аввалан ин қарори Владимир Путин барои 50% коҳиш додани муҳоҷирон ва баъдан куштори ваҳшиёнаи Салоҳиддин Азизов. Вобаста ба қарори сарвазир Путин ҳаминро бояд қайд кард, ки ин икдом дар қиболи зухури бӯҳрони молӣ қабул шуд. Умуман бо ин иқдом Русия кӯшиш дорад, муҳоҷиратро коҳиш диҳад ва ба танзим оварад. Пас аз ин иқдом набояд воҳима барангехт. Дар масъалаи дуюм, воқеан ҳам ин куштори даҳшатнок аст, бовар кунед мо ҳам чун ҷомеаи Тоҷикистон нигарон ҳастем. Ҳар як чунин куштор е ягон фалоката дигар, ки бойиси фоҷеа мешавад барои ман ҳам чун шумо мусибат аст. Мехостам ҳангоми муҳокимаи ин масоил умуман ҳама гуна проблемаву мушкилоти дар муносибати Тоҷикистону Русия ҷой дошта одоб риоя шавад. Вобаста ба нотаи эътирозии мо ҳаминро гуфтанӣ ҳастам, ки сабаби ягонаи иншои он Нота ин пайдо шудани мавҷи мақолаҳои ҳангомавӣ ва таҳқирона, ки дар матбуоти Тоҷикистон ба нашр расиданд, мебошад. Ҳодисаҳои кушторро мисол оварда онҳоро чун роҳи пешгирифтаи ҳукумати Русия қаламдод намудан нодуруст аст. Журналистон мехоҳанд ин масъаларо муҳокима кунанд, ин ҳукуқи онҳост. Аммо биёед роҳбарияти сиёсии Русияро таҳқир накунем.

Толибшоҳи Сайидзода: Қатли шаҳрвандони Тоҷикистон дар Русия на танҳо мо рӯзноманигоронро, балки ҷомеаи моро нигарон кардааст. Масалан шумо мегӯед: Тоҷикистон ин шарики стратегии мост». Мо хеле хурсанд ҳастем, ки чунин давлати абарқудрат моро шарики хеш меҳисобад. Аммо ман як чизро намефаҳмам, Гурҷистон бо Русия ҷангид, вале ягон гурҷиро дар Русия барои ин накуштанд. Украина кубурҳои газро ва роҳи интиқоли гази Русияро ба Аврупо баст ва ба буҷаи Русия қариб 2,5 миллиард доллар зарар овард, аммо ягон украиниро накуштанд, пас барои чӣ моро мекушанд? Президенти мо ба ҳамин мазмун ишора намуда буд: Чун мо заъиф ҳастем, ҳар чӣ хоҳанд бо мо раво мебинанд? Дар нотаи ирсол намудаи сафорати Русия омадааст, ҳашт ҳазор тоҷикистонӣ ҷиноят содир кардаанд. Барои ҷиноят содир кардан бояд одамро бикушанд? Тоҷик гуноҳ кард, ӯро зиндонй кунед. Бе ин ҳам ба қавле 50-60 ҳазор тоҷикистонӣ бо туҳмату бегуноҳ ё бо айбҳои сохта дар зиндонҳои Русия бандианд. Оё касе аз намояндагони сафорати Русия ба хонаи Салоҳиддин Азизов рафт? Шаҳрвандони шумо дар он ҷо ҳамдиёрони моро мекушанд, шумо бошед дар ин ҷо ҳам моро гунаҳгор мекунед.

Ҳам роҳбарияти мо ва ҳам худи мо аз сидқи дил мехоҳем, ки миёни Тоҷикистон ва Русия ҳамдигарфаҳмӣ бошад. Аммо роҳбарияти шумо вазъиятро мушкил мекунад. Барои чӣ Дмитрий Рогозин, бадхоҳи рақами аввали тоҷикон намояндаи махсуси Русия дар НАТО аст? Ё Владимир Лукин, роҳбари Дафтари ҳимоя аз ҳуқуқи инсон дар Русия ҳаммиллатони маро «ифлос» номид? Ҳар касе ки зидди тоҷик бошад, ба назари мо чунин менамояд, ки Путин дастгирӣ мекунад. Борис Елсин демократи ҳақиқӣ буд, Худо раҳматаш кунад. Ҳамин, ки Путин сари қудрат омад, мо ҳама дороии хешро додем; се полки русй дар Тоҷикистон аст. Дар ягон кишвари дигар чунин нест. Маркази назорати кайҳонии «Окно», ки миллиардҳо маблағ арзиш дорад, мо «бародари калонӣ» гуфта ройгон додем. Аммо «бародарони хурдӣ»-ро бераҳмона мекушанд, алаккай 681 тобут омадааст. Вале дар ҳамин ҳол агар як нафар русро мисли Салоҳиддин дар Тоҷикистон мекуштанд, шумо тоҷиконро террорист меномидед ва вазири дифоъи Русия худаш бевосита амалиёти махсуси низомиро сарварӣ мекард. Агар ман ноҳақ бошам, пас маъзур доред!

Лидия Исамова: Ман бо бисёр андешаҳои Толибшоҳ розӣ нестам, набояд ҷиноятҳои алайҳи шаҳрвандони Тоҷикистон аз ҷониби экстремистҳо ва скинхедҳо амалӣ шударо ба сатҳи сиёсати Русия баробар донист. Ин ба он монанд аст, ки фаъолияти «Ҳизбу-ут-таҳрир» ва «Салафия» ба сатҳи сиёсати давлатӣ баробар бошад. Ҳарчанд ин ҳаракатҳо дар Тоҷикистон ғайриқонунӣ фаъолият доранд. Таъиноти сиёсиро ҳам набояд ба ин алоқаманд кард. Рогозин айни ҳол аз Русия хеле дур аст ва вақтҳои охир ба масъалаи муҳоҷирон дахл накардааст. Он чӣ Лукин гуфт, Худо худаш довари ҳақ аст, ин албатта барои намояндаи ҳифзи ҳуқуқи инсон зебанда нест, баръакс ӯ бояд инсонҳоро ҳифз кунад. Мо дар бораи миқдори куштори узбакҳо, қирғизҳо, молдаванҳо, украинҳо намегӯем, аммо ман медонам, ки микдори онҳо аз шаҳрвандони Тоҷикистон камтар нест, ба ин масъала на чун сиёсати расмии Русия, балки чун зуҳуроти экстремистӣ бояд баҳо дод. Албатта ҳукумати Русия маблағгузорон ва пуштибонҳои ҳаракати фашистиро пайдо мекунад. Ба ин масъала бояд хадамоти амниятӣ машғул шавад, зеро ин ҷараён характери умумӣ гирифтааст. Масъалаи он ки мо пойгоҳи низомии Русияро ҷой додем он аст, ки давлати Тоҷикистон пеши Русия қарзи зиёд дошт ва бояд он қарзҳоро месупоридем, вале натавонистем. Ба ҳамин хотир шартномаи байни ҳукумати буд дар ин масъалаҳо. «Окно» дар замони Шӯравӣ сохта шуда буд ва дар давраи ҷанги шаҳрвандӣ пурра хароб гардид ва дивизияи 201- и Русия онро ҳифз карда буд. Фикр мекунам, худи ҳукумати Тоҷикистон намехоҳад, ки дивизияи 201- ум бароварда шавад, зеро дар паҳлӯи мо Афғонистон ва экстремистҳое ҳастанд, ки гоҳ-гоҳ вазъро ноором ва моро безобита мекунанд ва ин дивизия ба ҳайати нируҳои зудамали Созмони амнияти дастаҷамъй (ОДКБ) дохил мешавад.

Ниёзов Хуршед: Аввалан як нуқтаро мехоҳам қайд намоям, ки ман муддати ду сол дар Русия будам ва он масьалаеро, ки ин ҷо мавриди баррасӣ қарор гирифтааст, шояд, каме аз дигарон бехтар донам. Ба андешаи ман гунаҳгорӣ асосӣ дар ин масъала мансабдорони алоҳидаи баландмақоманд. Барои мисол, сардори РКД-и шаҳри Маскав дар яке аз мусоҳибаҳояш куштори се нафар- арманӣ, ҳинду ва точикро шарҳ дода, дар мавриди қотилон чунин гуфт: «Охир онҳо ҳоло наврасанд, ин далели авбошӣ асту бас». Вақте инсонро мекушанд, магар ин авбошӣ аст? Хуршеда Султоноваи 9-соларо 21 корд заданд, магар ин авбошӣ аст? Метавон дар ин маврид беш аз 20 мисол овард. Ҳамаи ин ҷараён як сиёсати пешгирифтаи мансабдорони алоҳидаи Русия аст, сар карда аз Лукин, Рогозин то Лужкову Жириновский. Дар мо ҳам чунин як нафар буд. Аввалин раиси Ҳизби демократи Тоҷикистон Шодмон Юсупов соли 1992 таҳдид карда буд, ки талабагони мактаби русиро гаравгон мегирад, вале худи ҷомеаи мо уро маҳкум кард. Тавре ман дар боло гуфтам, инро сиёсати пешгирифтаи мансабдорони баландмақоми рус меҳисобам. Аммо вақте сари Салохиддинро баъди суханони Путин дар мавриди чорӣ намудани квота барои муҳоҷирон буриданд, ҳар касе ки аз илми мантиқ бохабар аст, албатта дар ин масъала пайвавдеро мебинад.

Зафар Абдуллоев: Дар Нотаи сафорати Русия омори ҷиноёти содиркардаи тоҷикон оварда шудааст. Дар ҳамин ҳол барои пешгирии ин ҷиноёт ҳукумати Русия чӣ корҳоро анҷом медиҳад? Ҳамчунин расонаҳои хабарии Тоҷикистон, то кадом андоза арқоми боэътимодро дар мавриди куштори шаҳрвандони Тоҷикистон дар Русия истифода мебаранд?

Комил Магомедов: Соли 2007 ба Кодекси ҷиноятии Русия тағйиру иловаҳо дароварда шуд, ки тибки он чавобгарй барои содир кардани ин гуна ҷиноятҳо вазнинтар мешавад. Дар ҳамаи сохторҳои кудратӣ гурӯҳи махсус алайҳи мубориза бо ин ҷиноятҳо таъсис дода шудааст.

Дмитрий Кабаев: Ҷиноят содир кардан аз рӯи хусусиятҳои миллатбадбинӣ ин ҷараёни наве дар Русия мебошад. Ин раванд дар давраи Шӯравӣ набуд, ин ҷиноятҳо якбора рӯ задаанд, хукуматдорон ҳанӯз намедонистанд, ки чи гуна бо он бархӯрд кунанд. Дар масъалаи қазияи Хуршеда Султонова эҳтимол дорад, ки қарори беадолатона ҳам ҳаст, зеро он падидаи нав аст. Ҳукуматдорони Русия оҳиста-оҳиста бархӯрди шадид нишон дода истодаанд ва сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ барои мубориза омода карда шудаанд. Айни замон мавҷи мурофиаҳои судӣ нисбати миллатгароён дар ҳама ҷо сар шудааст. Фикр мекунам, ин раванд ривоҷ хоҳад ёфт.

Аз нуқтаи назари журналистӣ чунин гузоштани масъала, ки 600 тобут омад мувофиқ аст, бисёр гашти хуб. Ҳангомабарангезӣ гӯё, ки «дар Русия алаӣҳи тоҷикон ҷанг рафта истодааст». Мо бошем дар Русия гашту гузор карда намедонистем, ки дар он ҷо ҷанг будааст. Чунин эҳсос пайдо мешавад, ки дар ҳар кунҷи Русия гӯё скинхедҳо истода тоҷиконро интизор ҳастанд, то онҳоро ба қатл расонанд. Шумо ба Маскаву Санкт- Петербург биравед ва бубинед, ки чи тавр одамон дар он ҷо озод мегарданд. Бале, чунин раванди номатлуб дар шаҳрҳои калони Русия ҳаст ва чунин дастаҳои ҷинояткор амал мекунанд, аммо ин раванди умуми нест. Ин ҷо дар масълаи миқдори кушторҳо ҳам дакик, будан лозим аст.

Комил Магомедов: Дар мавриди матбуот и Точикистон ман як далели дигар дорав». Масалан, як рӯзномаи мустакили Точикистон менависад: «Боз як куштор дар Русия», макола чунин сар мешавад: «Дар ин рӯзҳо куштори навбатии се муҳоҷири точик сурат гирифт.» Дар матлаб бошад омадааст, ки онҳо дар сохтмон кор мекардаанд ва ба болшшон девор афтидааст, яъне онҳо дар натиҷаи беэҳтиёти ҳалок шудаанд, аммо ин ҳодиса ҳамчун як куштор маънедод шудааст. Ман мефаҳмам, ҳар фавт як фоҷеа аст, аммо биёед объективона бинависем.

Толибшоҳи Сайидзода: Ман бо шумо одам нестам, ҷаноби Магоммедов. Оё Шумо намедонед, ки дар бораи мо, яъне миллати тоҷик расонаҳои хабарии Русия чӣ «мегӯянду чӣ менависанд? Танхо тахкиру тӯҳмат. Масалан, барномаи «Наша Раша» чй? Хуршеди Атовулло мегӯяд, ки шояд ин сиёсати пеш гирифтаи мансабдорони алохидаи Русия бошад, ман бо ин акдеша розӣ нестам. Вақте вазири корҳои Точикистон изхорот медихад ин президенти кишвар аст. Агар нафарони наздик ба Путин масалан, Лужков, Рогозин, Лукин ва дигарон мавқеъашонро намоиш медиханд, маълум мешавад, ки ин хати сиёсии Путин аст.

Комил Магомедов: Аммо Рогозин ва Лукин вазири корхои хориҷа нестанд.

Толибшоҳи Сайидзода: ОхирЛужков ин ҳокими пойтахш Русия аст! 600 тобут дар як сол! Боз чй кадар лозим аст, то ки Путин ин ҳама кушторро боз дорад.

Комил Магомедов: Биистед. Ҳамаи онҳоро «миллатгароён накуштаанд, аз куҷо ин маълумотхоро гирифтаед, ин маълумоти дуруг аст. Шумо мегуед, Ки кисми зиёди дар Русия зиндони буда, бо тӯҳмат нишастаанд, шумо маьлумоти расмӣ, сарчашмаи боэътимоди маълумот доред? Шумо ҳатто намедонвд, ки ин дуруст аст ё нодуруст? Ҳарчанд ин пурра нодуруст аст.

Толибшоҳи Сайидзода: Хуб, бигирем 170-кушташуда. Агар ба миқдори аҳолй нигоҳ кунем барои Русия гӯё 50 ҳазор кушта шудааст. Мисоли дигар дар Екатеринбург Гаҷимирза Алмасови доғистонй боздошт шуд, ки танҳо дар Тоҷикимстон таваллуд шудааст, аммо расонаҳои иттилооти Русия тавре хабар медиҳанд, ки гӯё тоҷик боздошт шуда бошад.

Комил Магогмедов: Ман бо шумо розй хастам, ин гуна ҳодисаҳо ҳастанд. Аммо вақте мегӯед, ки тоҷиконро дар Русия тӯҳмат кардаанд, ба шумо касе ин хуқуқро надодааст.

Толибшоҳи Сайидзода: Ҳашт сол Буш, Бен Ладенро чуст, Путин хашт сол скинхедхоро мечуяд, вале на у ёфту на ин. То замоне, ки точик сохиби силохи хастай нашавад, моро хоханд кушт. Ман фикр мекунам ин кушторҳо дар Русия ба зудӣ анҷом нахоҳанд ёфт.

Лидия Исамова: Маъзарат мехоҳад, дар ҳама гӯшаи дунё куштор ҳаст, бо ҳар бахонаву сабаб одам мекушанд, вале гуфтан лозим, ки бояд бомаи атомӣ дошта бошем, ин як назари кобили қабул нест.

Хуршед Ниёзов: Дар мавриди Нотаи эътирозӣ мехостам як нуқтаро қайд намоям. Дар он ҷо ишорае хаст, ки духтари русро таҷовуз кардаанд. Ҳарчанд исбот шуда буд, ки русдухтарро узбак таҷовуз карда буд, аммо тоҷикро куштанд. Мо як маводе дар даст дорем, ки дар он дар бораи таҷовуз ва куштори духтари 6-солаи тоҷик сухан меравад. Ҳатто дар Точикистон, ки ҷанги шаҳрвандиро аз сар гузаронид ва кумондонхои пуркудрати сахрои буданд, чунин холатхо рух надоданд. Бубинед, такрор мекунем, ки Русия шарики стратегии мо аст. Муносибати байни Амрикову Ирон аз ин ҳарфҳои зебо дуртар аст. Аммо шумо дар ягон ҷо шунидаед, ки дар Амрико аз рӯи эҳсоси миллатбадбинй ягон ирониро кушта бошанд, ё алайҳи онҳо гурӯҳҳое фаъол бошад. Ман фикр мекунам, ки масалан, ба ҷои пешниҳоди нота шумо метавонистед аз минбари мо истифода карда, вокуниши худро нисбата қатли тоҷикписар баён кунед.

Зафар Абдуллоев: Зикри он чизе, ки чанд маротиба дар ин ҷо гуфта шуд, яъне маводу мақолаҳои зидди тоҷикон гӯё, ки танҳо дар расонаҳои хабарии ғайридавлатии Русия пайдо мешаванд. Дар се моҳи охир ман дар Русия будам ва имконияти ҳар рӯз шинос шудан бо навиштаҳои аксари расонаҳои хабарии ин кишварро доштам. Метавон гуфт, ки танҳо се нашрияи Русия; «Новая газета», «Время новостей» ва маҷаллаи «The New Times» («Новое время») ба таври мусбат ва холисона дар бораи мардикорон баҳо медиҳанд ва ё умуман ба ин мавзуъ даст намезананд. Боқи аксари нашрияҳо ахбору маводи муғризона ва якҷонибаро нашр мекунанд. Ҳатто нашрияҳои маъруфи давлатие чун «Российская газета» ва ҳамчунин шабакаҳои телевизионие, амали РТР, ки шабакаи давлатист ва НТВ, ки аз ҷониби ширкати «Газпром» сарпарастӣ мешавад, аз ин истисно нестанд. Саволи дигар чунин аст, ки дар Нотаи сафорат аз макомоти кишвари мо даъват шуда буд, то ба нашрияҳои «Миллат», «Фараж», «СССР», ‘Нигаҳ», «ФК-Сарital таъсир расонанд. Дар ин бора журналистони мо чӣ фикр доранд? Ба ақидаи чониби Сафорат то чӣ андоза ин даъвати онҳо таъсирбахш аст ва чаро ба расонахои хабарии Русия низ чунин таъсиргузорӣ сурат намегирад?

Дмитрий Кабаев: Оё шумо медонед, ки сафорати Тоҷикистон дар Маскав хар моҳ ва баъзан вақт дар як моҳ ду маротиба ба мо нотаҳо менависад, Мо бори аввал аст, ки аз мокомоти точик хохиш намудем то ба расонахои хабари таъсир расонанд, пеш аз ин хеч гох ин корро накарда будем. Ин дафъа ба хулосае омадем, ки ҳамаи ин, яъне он навиштаҳои матбуоти точик як навъ беэҳтиромӣ аст ва аз ин хеле мутаассир хам шудем. Мо озодии баёнро дар Тоҷикистон фишор наовардаем, не, асло ин тавр нест. Мо танҳо аз ҳукуматдорони тоҷик, аниқтараш аз журналистон даъват намудем, то ин ҳолати бе ин ҳам мушкилу фоҷиавиро боз пурташаннуҷтар нагардонанд. Мо инро вазифаи худ донистем то ба ин роҳ алангаи ҷӯшонро хомӯш намоем.

Хуршед Ниёзов: Тавре ман гуфтам, дар ин бора фикр кардан зарур буд. Шумо метавонистед тамоми расонаҳои хабарии тоҷикзабонро ҷамъ намуда, мавқеъи худро муайян намоед ва медонистед, ки мо хам зидди скинхедҳо, зидди гуфтаҳои мақомдорони алоҳидаи ҳухумат ва ҳам зидди сиёсати Лужков ҳастем. Дар ин проблема на шумо гунаҳгоред ва на мо. Бояд мо мушкилотро ин ҷо муайян намоем ва бар зидди чунин рӯӣдодхо оянда ҳам мубориза барем.

Комил Магомедов: Ман бо Хуршед бо он розӣ ҳастам, ки дар ин ҳолат масъулиятро бар дӯши ҳукумати Русия набояд бор кард, ин кори ҳарду ҷониб аст. Ҳам Русия ва ҳам Тоҷикистон. Дар мавриди нота, ман мефахмам, шояд шумо нуктаи назари худро дошта бошед, метавонед дар бораи Русия фикру акидаи худро иброз намоед. Аммо байни гуфтани нуқтаи назар, ки метавонад хатто ғайриобективона бошад ва байни тахкир кардан фарқ аст. Дар расонаҳои хабарии Русия муайян кардан душвор аст, ки ба нишони Тоҷикистон таҳқирҳои рӯйрост равон карда мешавад. Дар омади гал бояд биғӯям, ки аз ҷониби Зафар он амале буд, дағал ва беадабона.

Зафар Абдуллоев: Комил, Шумо чанд маротиба аст, ки имрӯз дар мавриди кадом як таҳқир ишора мекунед, аммо ягон мисоли мушаххасе наовардед.

Комил Магомедов: Таҳқир дар ҳаққи намояндаи расмии давлати хориҷа.
Зафар Абдуллоев: Мисоли дақиқ биоред.
Комил Магомедов: Чи гуна мисол? Худи мазмуни навиштаи Шумо моҳияти таҳқирро дорад.
Зафар Абдуллоев: Ҷавоб ба Светличний, ки «агар сикнхедҳои рус ногаҳон сари ӯро бибуранд, моро ҳам ба ҳоли ӯ раҳм меояд?»- ро дар назар доред?

Комил Магомедов: Бале. Зафар, охир мову шумо хамон оҳанги тамасхурро хуб медонем… Шумо худатон медонед, ки дар кадом жанр шумо онро навишта будед.

Зафар Абдуллоев: Ман ҳамчун баранда ва мизбони ду ҷониб ин ҷо набояд ба ин мубоҳиса дохил шавам, аммо модоме, ки сухан аз мавқеъи журналистиям меравад, маҷбур мешавам, ки якчанд сухан бигӯям. Дар мавриди он ки гӯё дар расонаҳои хабарии Русия дар бораи кишвари мо иттилооти ғайри объективӣ нест. Қариб тамоми сомонаҳои интернетии он ҷо сарварон ва мардуми кишварҳои Осиёи Мйёнаро бадном мекунанд – Сеntrasia.ru, Forum.msk.ru ва дигарон, ки дар серверҳои ширкатҳои рус ҷо доранд. Хадамоти махсуси амниятии Русия дорои шӯъбаҳои махсуси мубориза бар зидди ҳама гуна ҷиноятҳаст, ҳатто ҷиноёти зиддикайҳониро метавонанд пешгири намоянд, аммо бар зидди он ҷинояткороне, ки ин ҷо аз аъмоли онҳо сӯҳбат мекунем, ягон чораи мушаххасе дида намешавад. Ба шумо дер боз мегӯям, ки агар чунин шуморед, ки ман шуморо ё намояндаи сафорати Шуморо таҳқир кардаам, метавонед ба суд даъво пешниҳод намоед. Чун роҳбарияти кишвари мо ба муқобили он сомонаҳо намехоҳад кореро амалӣ гардонад, ин маънои онро надорад, ки фаъолияти он сайтҳо барояшон писанд аст. Ман ба ҷаноби Светличний монанди он лаҳне, ки нотаи худро навишта буд, ҷавоб гардонидам. Ин шахс ҳиссиёти ман ва ҳиссиёти ҳамватанони маро таҳқир кард. Агар аз ҷониби вай нотаи изҳори таслият ва таассуф мебуд, мо ҳамон лаҳза онро нашр карда дастгирӣ менамудем, аммо мутаассифона чунин нашуд.

Комил Магомедов: Шумо фаҳмонда наметавонед, ки барои чӣ ин кор шуд. Дар он навиштаҳо ин хел набуд…

Зафар Абдуллоев: Дониста бошед, ки ягон ҷавоб ва маводи журналистони тоҷик эҳсоси миллатбадбинӣ надорад. Мо дар ин мизи мудаввар кӯшиши муайян кардани сабабҳои мушкилро мечуем ва ба хулосае омадем, ки мансабдорони алоҳидаи ду кишвар барои ҳал намудани мушкилот кӯмак намерасонанд. Ана маълум мешавад, ки боз яке аз чунин ашхосро ошкор намудем-ин иҷрокунандаи вазифаи сафири Русия дар Тоҷикистон Вячеслав Светличний, ки ба ҳали масъала кӯмак намерасонад, балки барои аланга гирифтани он ёрӣ мекунад. Ана ҳамин гуна хулоса худ ба худ пайдо шуда истодааст.

Толибшоҳи Сайидзода: Нотаро, шояд, на як В. Светличний танҳо қабул кардааст. Ман бо Хуршед розӣ ҳастам, шумо метавонистед сармуҳаррирони «Фараж», «Миллат», «СССР», «Нигоҳ»-ро даъват карда мегуфтед, ки бачаҳо биёед якҷоя нишаста, чой нӯшида вазъиятро муҳокима намоем. Нота ҳам даркор намешуд, ҳамаи ин ба шумо 30 сомонӣ меафтид, яъне сари як пиёла чой шояд мо ба мувофиқа мерасидем. Аммо ба ҷойи ин шумо пахши Нота ва тахдиди моро пеш гирифтед.

Комил Магомедов: Нуқтаи назари худро баён намоед, аммо иттилооти бардурӯғро додану таҳқир кардан лозим нест. Ана бигирем газетаи «Миллат»- ро, дар саҳифаи аввали он свастика (тамғаи фашистон), нишони давлати Русия ва Путин, нафари дуввуми Русия тасвир мешаванд, ин таҳқири рӯйрост аст, беэҳтиромӣ ба нишонаи давлатй аст. Ин моро ба навиштани нота таҳрик дод.

Толибшоҳи Сайидзода: Пас вақте ки матбуоти Русия каллаи харро дар сари тоҷик мегузоранд, ин барои мо қабул аст? Оё тоҷик хар аст? Ман дар бораи барномаи «Наша Раша» гуфта истодаам.
Лидия Исамова: ТНТ-ин шабакаи хусусӣ аст.
Толибшоҳи Сайидзода: «Миллат» чӣ, магар он нашрияи мустақил нест?

Хуршед Ниёзов: Мана ҳамин Хадамоти амниятии Русия тавонистанд, ки Шамил Басаевро бикушанд, Салман Радуевро дастгир намоянд, дар кадом як ғорҳое онҳоро пайдо карданд. Аммо барои чӣ бошад, ки ҳукумати Русия скинхедҳои свастики фашистӣ доштаро, ки дар зери бинияшон гашта истодаанд, дошта наметавонанд. Онҳо ҳар рӯз амалҳои манфури худро гузаронида истодаанд, намойиш барпо мекунанд, аммо ҳеҷ кас қудрати онҳоро ҷазо доданро надорад.

Комил Магомедов: Дар он ҷо наметавонанд, ки ҳар он касеро, ки мӯза дорад, ҳар он касе ки тоссар аст, дошта ҳабс кунанд. Бояд маълумоти исботкунандаро ҷамъ намуд. Мана шумо мегӯед: «Намехоҳед бо мо ҳамкорӣ намоед», вале инро чӣ гуна метавон фаҳмид, ки «СССР» барин газетаҳо фаъолияти худро аз танқид кардани беасоси Русия оғоз мекунанд.

Зафар Абдуллоев: Саволи охирин. Ба назари шумо чи сабақе метавон бардошт аз ин муноқишаҳо ва мубоҳисаҳо?

Дмитрий Кабаев: Чизи аз ҳама муҳим он аст, ки айни ҳол мо дар ин ҷо нишаста, масъаларо муҳокима карда истодаем. Муҳим он аст, ки ҳамдигарфаҳмӣ бикунем. Мо мехостем, ки матбуоти тоҷикзабон андешаву афкори зидди Русияро ривоҷ надиҳанд. Мо ба ин манфиатдор нестем, чй гунае ки набошад Тоҷикистон ба ҳар ҳол шарики стратегии мо аст. Мо инро дар он корҳое, ки амалӣ шудаанд, мебинем. Умедворем, ки ин якумин мулоқоти мо охирин нахоҳад шуд. Албатта, мо бояд зуд-зуд бо ҳам вохӯрда маслиҳат бикунем, шояд ки мо дар ин масъала ба андозаи зарурӣ диққат надодаем.

Толибшоҳи Саӣидзода: Тавре ки дар масали Крилов омадааст: «Пеши қудратманд ҳамеша камкувват гунаҳгор аст». Ман медонам Тоҷикистони ман давлати камқувват аст ва шумо ҳам гунаҳгор донистани моро идома медиҳед. То он даме ки як тоҷикро дар Русия мекушанду азият медиҳанд, мо ором намешинем ва дар ин бора менависему мегӯему масъалагузорӣ мекунем.

Дмитрий Кабаев: Албатга, ин ҳуқуқи шумост.

Лидия Исамова: Фикр мекунам ба сафорат лозим аст, ки ба вазорати хориҷа, вазорати иттилооти Русия муроҷиат намояд, барои он ки расонаҳои хабарии Русия ба тахҳири тоҷик ва тоҷикро чун симои таҷовузкор, ҷинояткор ва нашъаманду нашъаҷаллоб ҷилва додан хотима бахшанд. Мо, журналистони тоҷик ҳам, бояд каме объективона бошем, барои он ки нашри чунин мавод оқибати хуб надорад. Мо ба ҳар ҳол аз Русия вобастагӣ дорем, дар бунбасти ҷуғрофӣ ҳастем. Аз тарафи дигар вазората хориҷа ва хукумати мо дар бораи он мардикорони кушта шудаамон кариб фикре намекунанд. Тахқири тоҷики мо аз кишвари худамон огоз мешавад, аз фурӯдгоҳ ва истгохи роҳи охани Душанбе, ки дар он ҷо масъулини ниҳодҳои марбута ба тахқиру тахдиди мо оғоз мекунанд. Ин бисёр бад аст, вақте ки тоҷикон хамдигарро таҳқир мекунанд ва муттахид нестанд.

Хуршед Ниёзов: Дар ин масъала тавре ки мо аллакай дар рӯзномаи худ навишта будем, мансабдорони алоҳида ё гуфтан мумкин аст гурӯхҳои алоҳида гунаҳгоранд. Мо мехоҳем, ки овози моро шунаванд. Агар овози мо шунида мешуд, мо он гуна сарлавҳаҳои фарёдкунандаро истифода намекардем. Фикр мекунам, ҳарду ҷониб якдигарфаҳмиро мехоханд. Аз ин хотир мо бояд аз тарики нишастҳо ва муколама ҳар як рӯйдоду мушкилоте, ки пеш меояд ва дар ҳамбастагӣ муҳокима намоем.

(Бознашр аз «Миллат» ва «Фараж»)