Мерасад он руз, ту низ сарсон шави,

Чамъи моро ту парешон кардаи,
Халкро аз мулк гурезон кардаи .
Хонаи ободи ту, вайрон бод ,
Эй,ки моро хонавайрон кардаи.

Чахон як руз метаркад…

Султонов М, Султонов Х. («Точикистон» №28 14.07.2011 )

Ба Истиқлолияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли равон расо 20 сол пур мешавад. Дар ин солҳо Тоҷикистон дар соҳаи иқтисодиёт ва сиёсати беруна ба муваффақиятҳои калон ноил гашт.

Аз ҷумла, соҳиби марзи ягонаи худ шуд ва миллати тоҷикро муттаҳид намуд. Лекин муттаҳидӣ ва ягонагии халқи тоҷик набояд дар байни хешу табор, ёру дӯстоне, ки берун аз марзи ҷумҳурӣ дар ҳамсоягӣ зиндагонӣ мекунанд, ҷудоӣ андозад.

350 доллар — нархи ҷасади тоҷик?

Баҳриддини АЛИЕВ «Нигох» №37 01.12.2010

Марзбонони узбак барои баргардонидани ҷасади тоҷике, ки худашон куштанд, бешармона берун аз «ставка» маблағ талаб намуданд.

Агар тоҷиконро касе «халқи бетолеъ» унвон барад, инкор намекунам, он ҳам танҳо аз лиҳози ҳамсоягӣ бо узбакистонӣ. Чандсол пеш чунин андешае ҳаргиз ба гӯшаи хаёлам ҳам намеомад. Ҳатто вақте фаҳмидам, бузургони моро ба монанди Абӯалӣ ибни Сино аз худ намуда, модараш Ситораро Юлдуз ном ниҳодаанд, ҳатто вақте шаҳрҳои қадимтарини Самарқанду Бухороро худхоҳона аз худ намуда, иддаи зиёде аз равшанфикрони моро «душмани халқ» эълом намуда, аз байн бурданд ва ҳатто чанд сол қабл бо мақсади таҳқири мардуми тоҷик барномаи густохонаеро бо номи «Лаънати Темурланг» тавассути шабакаҳои русй гаштаю баргашта намоиш дода, ба иззати нафсамон мерасиданд, ба ин андоза аз ҳамсоягӣ бо ӯзбакҳо дар таассуф набудам.

Ватандорӣ, ватандорӣ…

АНДЕШАЕ ЧАНД АЗ ЯК ТОҶИКИ УЗБАКИСТОНӢ

Шероз ХУДОЙҚУЛОВ «Нигох» №25 08.09.2010

Эҳсоси милли доштан ва ба қадри меҳану обу хоки ин диёри бихиштосо, ки ба ном Тоҷикистони азиз аст, расидан, манфиатҳои миллиро аз ҳама чиз боло донистан барои ҳар як точик ҳам қарз ва ҳам фарз аст.

Дар раванди мазкур агар чунин эҳсосот поку беолоиш ва мустаҳкам бошад, воқеоте дар ин зиндагии бесару сомон ба миён меояд, ки ба ғурури миллӣ мубаддал мешавад. Ин фикри шахсии ман аст ва қайд кардан мехоҳам, ки чунин ҳодисотро, ки дар вақти муҳоҷирати меҳнатй аз сар гузарондам ва ҳатто бо намояндагони ҳифзи ҳуқуқи Россия дар ин бобат баҳсу муноқиша ҳам кардаам.

Доктор РАВОКИ: Мардуми Самарканду Бухоро дар тангнои фикрию забониянд

Шохмансури ШОХМИРЗО – «Озодагон» №26 07.07.2010

Фархангу тамаддуни форсизабонони Осиёи Миёна хамеша дар маркази таваччухи мухаккикону донишмандоне дар хорич аз ин минтака будааст, ки эй басо бо пажухишу ковишхои мондагор дар ин замина бӯстони адабро ганитару пӯётар кардаанд ва барои хамватанони худ дурдонахои ноёбро аз конхои маърифати хамзабонон ҷуста ёфта ва пешкаши ахли адаб намудаанд.

Доктор Алии Равокӣ аз зумраи хамин мухаккикони мудашк аст, ки умри гаронмояро дар хамин арса ба харҷ додааст.

Аз рох ба Туркистон харосе надорам

Чавоби Алим Шерзамонов ба маколае, ки дар сомонаи НИАТ ХОВАР нашр шудааст. Маколаи Ақдоди Абумуслим бо номи «Рохе, ки ту меравй ба Туркистон аст» хафтаи гузашта дар сомонаи ХОВАР нашр шуда буд, байни сосиал-демократхои точик пурра махкум шуда, хамчун «найрангхои навбатии пешазинтихоботй» эътироф гардид.

Чаро аз хубиҳои он даврон нагўем?

Сайидюнуси Истаравшанӣ

Дар робита бо масъалаи “худшиносии миллӣ”, ки ҳамагӣ қабул дорем яке аз муҳимтарин авомили водоркунанда ва руҳиябахшандаи афроди ҷомеа ба сўи гом ниҳодан барои тараққӣ ва пешрафти ҳамаҷониба ба шумор меравад, бештар баҳсҳои назарӣ матраҳ шуда, ва дар бораи намунаҳои зиндаи он, ки чӣ чизе масалан аз масодиқи худшиносӣ ба шумор меравад, то ба он таваҷҷўҳ дошта бошем, хеле кам баҳс ба амал омадааст. Дар бораи рамзи миллӣ, ки бешак яке аз масодиқи боризи таваҷҷўҳ ба худшиносист, тавассути устод Адаш Истад баҳсҳои ҷолибе матраҳ шуда буд ва воқеан ҷои ташаккур дорад.

Камина дар ин мақола ба яке дигар аз масодиқи худшиносии миллӣ ишора хоҳам намуд. Ва он, таваҷҷўҳ ба таърих ва гузаштаи мо тоҷикон ва ин ки тоҷикон дар таърихи башарият чӣ ҷойгоҳе доштаанд мебошад. Албатта на таърихи чанд ҳазорсолаи пеш, балки ҳамин таърихи чанд сад солаи ахирамон. Зеро дар бораи таърихи кўҳан ва ин ки тоҷикон кӣ буданду чӣ карданд, баҳсҳои ҷолибе шудааст. Феълан коре ба он надорем. Кори мо феълан, ҳамин таърихи чанд сад соли ахири мост.

Мутаассифона, таърихи 200 ё 300 соли ахири мо чунон торик ва зулмонӣ нишон дода шудааст, ки ба сароҳат метавон гуфт, ки агар касе худро тoҷики бошараф биҳисобад, бо хондани он, ҷуз лаъну нафрин ба ниёкони наздикаш намефиристад. Аз назари сиёсӣ, ҳокимон як мушт афроди лоуболӣ ва бемоя ва худбохта ба намоиш гузошта шудаанд. Сохтори сиёсии ҳукуматҳо, хусусан ҳукуматҳои 300 соли ахир, дорои бадтарин шакли сохтори сиёсӣ нишон дода шудаанд. Аз назари иқтисодӣ ҳам, хондани авроқи ин марҳала аз таърих, ҷуз aфсўс чизе дигар бароямон намебахшад. Аз назари фарҳангӣ ва динӣ ҳам, ки дигар ҳар чи носазо барои бадбахтии миллат дар ин бурҳа аз замон бигўем, кам аст. Аммо…

Оё каме ҳам, ки бошад, бо худ андешидаем, ки шояд ин бурҳа аз даврони таърихи мо, чунон ки бароямон ба тасвир кашида ва то ҳанўз мекашанд, ба ин дараҷа аз бадбахтиву замони торику зулмонӣ набуда бошад?

Ҳарчанд сафаҳоте ғамангез дорад, чунон ки таърихи ҳар миллате аз вуҷуди чунин сафаҳоте холӣ нест, аммо ҳатман сафаҳоти дурахшоне ҳам доштааст. Магар қарор аст мо фақат ба сафаҳоти торики таърихамон таваҷҷўҳ намуда, ва билкулл сафаҳоти дурахшони онро нодида гирем?

Агар охирин Амири сулолаи манғитиҳо яъне Олимхон, одами лоуболие буда, оё маънояш ин аст, ки даврони ўро ба куллӣ афроде мисли ў ташкил медоданд? Магар дар замони вай афроди шоистае набудаанд? Феълан коре надорем, ки ин фард мутааллиқ ба кадом нажоду миллат буда, то бигўянд ў, ки тоҷик набуд, балки ўзбак буд. Ҳар чи буд, дар бурҳае аз замон, вай Амири Бухоро ҳисобида шуда, ва ин Аморат ҷузъе аз таърихи сиёсии мо тоҷиконро ташкил медиҳад. Фаромўш накунем, забони расмии ин Аморат, забони тоҷикӣ буд ва тамоми муоҳидоти расмӣ ба забони тоҷикӣ анҷом мепазируфт.

Ҳоло, агар Олимхонро намепазирем, лоақалл падараш Абдулаҳадхон мисли ў набуд. Дар замони вай ислоҳоти калоне дар соҳаҳои гуногуни сиёсӣ ва иқтисодӣ ба анҷом расида буд, ва ба шаҳодати таърих, мардум дар даврони ў дар осоишу рафоҳи нисбатан хубе ба сар мебурданд.

Чаро аз хубиҳои ин даврон ба фарзандонамон нагўем? Чаро фарзандонамон бо хондани таърихи ин даврон, дар вуҷуди ниёконашон ҳеҷ хубие набинанд? Набояд фаромўш кунем, ки инҳо таъсир доранд; таъсири бевосита дар ташакккули руҳияи фарзандон ва ояндагонамон доранд.

Чаро милали дигар, кўшиш мекунанд ҷуз аз ифтихороташон сухан ба миён наёваранд, вале мо ин ҳақро надошта бошем? Ҳамин русҳо, агар аз подшоҳони гузаштаи худ чизе мегўянд ва ё чизе менависанд, ҷуз таърифу тамҷиди онҳо, чизе дигар ба забон намеоваранд. Корашон ба ҷое расидааст, ки имрўз ҳатто аз амсоли Сталини хуношом ба унвони як абармард ёд мекунанд.

Набояд фаромўш кунем, ки китобҳои таърихи чандсад соли ахири мо, бештар дар замони Шўравии собиқ ба нигориш даромадаанд. Табиӣ буд, ки он давронро сиёҳу торик нишон диҳанд. Ин шеваи ҳар инқилобест. Яъне вақте ин инқилоб – инқилоби октябр – ба вуқўъ пайваст, магар таваққўъ мерафт даврони пеш аз вуқўи ин инқилобро зебо нишон диҳанд?

Таърихнигорони мо бояд таҷдиди назар кунанд. Бо як ҷиддияти томм ин сафаҳотро аз нав варақ бизананд.

Камина бо овардани фақат як намуна иктифо мекунам, то бубинем оё ин марҳала аз таърихи мо ба ҳамон сурати каҷе, ки нишон медиҳанд будааст ё на?

При эмире Абд алАхаде в ханстве были отменены пытки и ограничены смертные казни, а самые жестокие виды из них (например, когда осужденного сбрасывали с самого высокого в Бухаре минарета Калян) были запрещены. При нем в ханстве была начата промышленная добыча меди, железа, золота, были проложены железные дороги и телеграфных линии, активно развивалась торговля. Сам эмир деятельно участвовал в торговле каракулем, занимая третье место на мировом рынке по объему торговых операций с этим ценным сырьем…

Эмир был почетным членом Туркестанского благотворительного общества. На особом месте для эмира стояла забота о делах мусульманской веры. Так, переданные им в вакф в пользу святынь Мекки и Медины владения приносили до 20 тысяч рублей годового дохода, а в начале 30-х г.г. Абд ал-Ахад пожертвовал несколько тысяч рублей золотом на постройку Хиджазской железной дороги (тогда же его ближайшие придворные выделили для этой же цели по 150 тысяч рублей). При нем количество улемов в Бухаре выросло от 500 до 1500 человек, причем для их содержания предназначались доходы от особых вакфов.

Наконец, совершенно исключительную роль сыграл эмир в строительстве мусульманской мечети в Санкт-Петербурге – крупнейшей мечети в Европе. – Абд ал-Ахад не только добился у царского правительства разрешения на постройку мечети, но и пожертвовал 350 тысяч рублей на выкуп земельного участка для строительства и еще 100 тысяч – на само строительство. Кроме этого, он организовал сбор средств для этой цели среди бухарских купцов (всего было собрано более 200 тысяч рублей). Еще один довольно неожиданный штрих к портрету эмира – Абд ал-Ахад серьезно увлекался поэзией. Он был не только большим почитателем изящной словесности, но и составил «Диван» собственных стихотворений, в которых описывал пережитые им события и настроения, особенно во время поездок в Россию. Стихи эмир писал под псевдонимом Оджиз (слабый, беспомощный)/// Манбаъ: http://nedvetsky.boom.ru/books/bukhara.htm

Ин буд танҳо гўшае аз таърихи яке аз Амирони он даврон. Камина муаррих нестам, ин таърихнигорон ҳастанд, ки бояд камари ҳиммат баста, бештар дар ин замина кор кунанд, то хондани сафаҳоти дурахшони он, мояи иззати мо тоҷикон бошад, на мояи нанг.

Албатта дар поён такрор мекунам, ки муддаӣ нестам ҳар чи дар он даврон гузашта, ҳама хуб буда. На, чунин нест. Танҳо он чи мегўям, ин аст, ки ҳамаи он сафаҳот торик набуда.

Комёб бошед.

Самарқанду Бухоро дар ивази нерӯгоҳи Роғун?

Хитобаҳои ҳаррӯзаи Ислом Каримов бар зидди нерӯгоҳи Роғун ҳарчӣ бештар ба шиъорҳои зидди-Исроилии Маҳмуди Аҳмадинажод монанд мешаванд.

Президенти Узбакистон ҳарчанд монанди ҳамтои иронии худ нагуфтааст, ки Тоҷикистон аз харитаи ҷаҳон тарошида шавад, аммо даъвои бедалелаш бештар чунин зермаъно дорад, ки Тоҷикистон ҳаргиз аз зону барнахезад. Роғунро сохтани Тоҷикистон маънои бархостан ва қавӣ шуданро дорад.

Исроил дар посух ба суханони Аҳмадинажод таҳдиди инро дорад, ки иншооти ҳастаии Иронро бомбаборон хоҳад кард. Сарони Ирон ин таҳдидҳоро пуч мешуморанд, вале ҳамзамон ба Шӯрои амнияти Созмони Милал нома менависанд, ки ба Исроил ҳушдор диҳад.

Тоҷикистон аввалин бор дар нишасти Алматй ба Узбакистон гуфт, аввал вазъи обанборҳои дохилии худро бисанҷад, ки чӣ қадар дар хушкидани Баҳри Арал саҳм доранд. СММ гуфтааст, наздик ба 70%-и об дар Узбакистон нодуруст истифода мешавад ва ин яке аз сабабҳои хушкидани Арал аст.

Аммо чӣ мешавад, агар  Тоҷикистон дар посух ба даъвоҳои ҷангҷӯёнаи Каримов масъалаи эҳтироми ҳуқуқҳои миллӣ ва инсонии тоҷикони Самарқанду Бухоро ва Сурхондарёву Қашқадарёро дар миён гузорад ва таҳдид кунад, ки дар сурати идома ёфтани сиёсати мавҳкунӣ ё ассимилятсияи тоҷикон дар Узбакистон аввал ба СММ муроҷиат хоҳад кард ва дар ҳолати зарурӣ даст ба чораҳои қатъӣ хоҳад зад.

Аз сабаби он ки масъалаи Роғун аз тарафи Ислом Каримов маҳз ба як даъво ва муштзӯрӣ ва чораи пешгирӣ аз тақвияти иқтисодии Тоҷикистон табдил ёфтааст, Душанбе ҳам ҳаққи комил дорад, ки ба ҳамин шева «салом»-ро «алайк» диҳад.

Тоҷики мусалмон, ё мусалмони тоҷик?

Сайидюнуси Истаравшанӣ, коршиноси фалсафа ва ҳикмати исломӣ

Яке аз масоиле, ки ҳалли дурусти он барои бештари андешмандон ва рўшанфикрони ҷомеаҳои мухталиф, минҷумла ҷомеаи Тоҷикистон, душвор ва дар бархе маворид, ҳалношуданӣ менaмояд, ташхиси он аст, ки робитаи дин (албатта муроди мо аз дин дар ин мақола, дини ислом мебошад) бо ҳувияти миллӣ чигуна аст?

Оё пойбандии мо ва шумо ба дине мисли дини мубини ислом ва ифтихори мо ба ин нисбат, бо мансуб будани мо ба миллат ва нажоде муайян, ки ҳамоно тоҷик ва ориёием ва зиндагиямон бо ҳифзи ҳувияти миллӣ ва нажодӣ, бо ҳам дар тақобул ва ҷамъношуданӣ аст, ё на, қобили ҷамъ аст ва мо дар айни ин ки мусалмон ва мултазим ба шариат ва ба он ифтихор ҳам кунем, метавонем пойбанд ба фарҳанги миллӣ ва нажодии худ бошем ва ин ду ҳеҷ таноқузе бо ҳам надоранд?

Мусалмони тоҷике ёфт мешавад, ки ба ин далел, ки мусалмон ва ба дини ислом нисбат дорад, чунин меангорад, ки бояд аз реша мункири ҳувият ва нажод бошад ва гумон мекунад, ки акси он, мунофӣ бо илтизомаш ба шариат аст. Ба назари ў, лозимаи илтизом ба шариати ислом, навъе пушт кардан ба нажоду ҳувияти миллӣ аст.

Дар муқобил, миллигарои тоҷике ҳам ҳаст, ки пойбандӣ ба шариат ва ифтихор ба дини ислом ва исломгаро буданро, навъе нодида гирифтани нисбати нажодӣ ва пойбандӣ ба фарҳанги миллӣ ва поймол сохтани ҳувияти миллӣ меангорад.

Асбоб ва авомили ҳар як аз ин ду пиндори нодуруст ва амал ба муқтазои он, ба назар мерасад, ё сарчашма дар тафсир ва бардошти ғалат аз мафоҳими зерин (1), ва ё андешаи зайл (2) бошанд:

1. Чистии дин ва рисолати он, ҳувияти нажодӣ ва моҳияти он, ташхиси дақиқи робитаи дин бо ҳувияти нажодӣ;
2. Маҳдуд донистани ҳар дине ба марзҳои ҷуғрофии оварандаи он дин ва ин ки пазириши дини ў, ба маънои қабули фарҳанги миллӣ ва вуруд ба доираи нажодии ўст;

Дар ин мақола талош мешавад барои ҳар як аз ин андешаҳо рўшанӣ андозем ва собит намоем, ки дидгоҳи саҳеҳ (ба назари нигоранда) дар ин мавзўъҳо кадом аст.

Дин ва нажод ва робитаи онҳо бо якдигар

Ҳар инсоне, бо омадан ва по ба арсаи ҳаёт гузоштан дар ин дунё, бо ду воқеият рўбарўст: яке ин ки ў мансуб ба як xиттаи ҷуғрофиёии муайянест, ки дар он зода шуда. На метавонад худро аз он ҳита хориҷ донад ва на ин ки хештанро ғайр аз он нажоде ангорад, ки дар он ҳита зиндагӣ мекунанд. Зеро ихтиёри ҷуғрофиё ва ё нажод ва миллати муайне барои худ, хориҷ аз доираи ихтиёроти ўст. Воқеияти дигар ин ки ў хештанро мавҷуде меёбад, ки ҳақҷў, ошиқи ахлоқи писандида ва некў ва мутанаффир аз ахлоқи нописанд ва бад, адолатхоҳ, зулмситез, озода, маҷзуби зебоиҳо ва манфур аз зиштиҳост. Дар ин воқеият (яъне воқеияти дуюм) инсон хештанро, бар хилофи воқеияти аввалӣ, соҳибихтиёр меёбад. Яъне ў ҳарчанд хештанро фитратан ҳақҷў ва ҳақхоҳ меёбад, вале ин ихтиёр барои ў муяссар аст, ки ба ҷои ҳақ, ботилро баргузинад. Метавонад ахлоқи некўро канор зада, ахлоқи бадро барои худ ихтиёр кунад. Ба ҷои адолат, зулмро баргузинад ва ҳоказо. Яъне бар хилофи хостаи фитраташ гом ниҳад. Донишмандон иттифоқи назар доранд, ки иллати ихтиёри инсон он чиро, ки хилофи хостаи фитрати солими ўст, хостаҳои шаҳавонӣ, худкомагӣ, худхоҳӣ ва хулоса худбинии инсон аст. Ў мехоҳад ҳама чиз аз они ў бошад. Мехоҳад беш аз дигарон аз додаҳои табиат баҳра гирад ва дигаронро барои худ тасхир намояд.

Хулоса, инсон бо ин ду воқеият рўбарўст.

Қуръони Карим, китоби осмонии мусалмонон, ин ду воқеиятро, бо расотарин баён ва шева табйин кардааст, ки шояд ҳеҷ мактаби ахлоқӣ ва ё дини дигаре ба андозаи ин китоби осмонӣ баён накарда бошанд. Қуръон мефармояд: «Эй мардум! Мо шуморо аз як мард ва як зан офаридем…» яъне асли ҳамаи шумо як мард аст, ки ҳамон Одам бошад ва як зан аст, ки ҳамон Ҳавво бошад. Сипас мефармояд: «Ва шуморо қавмҳо ва қабилаҳо қарор додем…» яъне шуморо миллатҳои гуногун ва қавмҳои мухталиф гардонидем. Ин ҳамон воқеияте аст, ки дар боло ба он ишора шуд ва инсон аз он ҷудоношуданӣ аст.

Ҳоло, савол ин аст, ки оё Худо наметавонист ҳамаро мисли ҳам қарор бидиҳад? Чаро якеро ориёнажод, дигареро соминажод ва… қарор дода? Ин савол вақте маъно дошт, ки агар мо нисбати нажодиро мояи бартарӣ ангорем. Аммо аз дидгоҳи худоӣ, нисбати инсон ба як қавму миллияти мушаххас (ки гуфтем ихтиёри ҷуғрофиё ва ё нисбати қавмӣ ва ё нажодӣ, дар доираи ихтиёроти инсон қарор надорад), ҳаргиз мояи бартарии ў бар инсони дигар намебошад. Яъне аз дидгоҳи худоӣ, наметавонад як ориёнажод (ки гузиниши чунин нажоде барои ў иҷборӣ буда, на ин ки ў бо ихтиёри хеш онро баргузида аст) бартар аз як соминажод бошад. Вагарна, бар адолати худоӣ ин ишкол ворид мегардид, ки чаро А-ро соминажод ва Б-ро ориёнажод қарор додӣ? Чаро адолатро риоят накардӣ (агар нажод мояи бартарӣ бошад)? Аммо бо вуҷуди ин, чунин тақсиме беҳикмат ҳам нест, Худо кори беҳуда намекунад.

Қуръони Карим дар идомаи ҳамин оят, бо ишора ба ҳикмати тақсими инсонҳо ба қавмҳо ва нажодҳои гуногун мефармояд: «Ва шуморо қавмҳо ва қабилаҳо қарор додем то (якдигарро) бишносед…», яъне нисбат ба ҳамдигар ошноӣ ҳосил карда бошед, вагарна дар сурати ҳамсон будани инсонҳо (ки ҳеҷ тафовуте миёни онҳо дар нажод, фарҳанг, забон, ранги пўст, одоту русум ва ғайра вуҷуд намедошт), аслан таоруф ва ошноӣ имконпазир набуд. Ҳама мисли ҳам, дуруст мисли ҳайвонот ва ё ҳашарот буданд. Дигар инсон будан маззае надошт. Аслан яке аз иллатҳои пешрафти инсонӣ он аст, ки бо якдигар тафовут дар нажоду фарҳангу амсоли инҳо доранд ва дар партави ҳамин ошноӣ ва тафовут аст, ки бар ҳамдигар сибқат меҷўянд. Ҳеҷ дину оине ва ё ҳеҷ мактаби дигаре наметавонад одамиро аз асли нажодӣ ва ё нисбати қавмияш ҷудо ангорад. Ҳеҷ кас, ба ин далел, ки пайрави дини муайянест, наметавонад пушт бар асли нажодӣ ва ё қавмии хеш намояд.

Аммо, агар аз дидгоҳи худоӣ, нисбати нажодӣ мояи бартарӣ нест, балки барои тамоюз ва ҷудоӣ аст, пас оё чизи дигаре ҳаст, ки мояи бартарии як инсон (новобаста ба нисбати нажодияш) бар инсони дигаре бошад?

Оре, ҳаст. Идомаи ҳамин оят ба ин асл низ ишора мекунад. Мефармояд: «Ҳамоно (бидонед, ки) гиромитарини шумо назди Худо, парҳезкортарини шумост» (Сураи Ҳуҷурот, ояти 13). Ин ҷо ишора аст ба ҳамон воқеияти дуюм, ки дар оғози баҳс ба он ишора шуд.

Тавзеҳ он ки таҳаққуқи зиндагии хуш барои навъи одамӣ, дар партави амал ба ҳамон хостаҳои фитрии инсонӣ аст. Ҳеҷ ду донишманде ёфт намешавад, ки дар ин маъно бо ҳам ихтилофи назар дошта бошанд, яъне ҳамагӣ иттифоқи назар доранд, ки бо ҳақ будан ва дар канори ҳақ қарор гирифтан (чи дар заминаи фикру андешаи ҳақ ва чи дар маҷоли амалкарди ҳақ), чун муқтазои фитрат аст, матлуби одамӣ аст. Адолатхоҳ ва зулмситез будан, озода зистан ва ҷуз Худо бардаи дигарон набудан, зебоиро баргузидан ва бар зиштӣ пушт кардан, ҳамаи инҳо чун ба муқтазои фитрат аст, матлуби одамӣ аст. Ва зиндагии хуш ва саодатманд барои фард ва ҷомеа он ҷо аст, ки тибқи ҳамин усул зиндагӣ намоянд. Ва ҳамон тавре ки гуфта шуд, ҳарчанд одамӣ хоҳони чунин зиндагие аст, аммо ғаризаи худхоҳӣ ва худбинии ў монеъ аз он мешавад, ки тибқи он амал намояд. Зеро аҳёнан чунин мешавад, ки инсон агар ҷониби ҳақро баргузинад, зиндагӣ барояш талх мегардад, ки ин бо ғаризаи роҳатталабии ў созгор нест. Агар ҷониби адолатро рияот намояд ва бо зулму ситам мубориза кунад, бояд бо ҳазорон душвориҳо ва сахтиҳо рўбарў гардад ва ҳоказо.

Ин ҷо аст, ки пои дин ба майдон меояд. Дин аст, ки роҳ ба сўи андешаи ҳақро нишон медиҳад. Дин аст, ки адолат ва таҳқиқи он дар ҷомеаро рисолати аввалин дараҷаи худ дониста мефармояд: «Мо паёмбаронро ҳамроҳ бо далелҳои рўшан фиристодем ва ба ҳамроҳи эшон китоб ва мизон (тарозуи арзёбии ҳаққу ботил) фурў фиристодем то мардум ба адолат ба по хезанд…» (сураи Ҳадид, ояти 25). Дин аст, ки мо ва шуморо водор мекунад пайрави ҳақ бошем, адолатро риоят кунем, ҷониби мазлум ва бар зидди золим биистем, зебоиро дўст ва аз зиштӣ гурезем. Дин мегўяд: ҳарчанд дар канори ҳақ истодан ва адолатхоҳ будан ва бар алайҳи зулм қиём кардан, талхиҳо ва душвориҳое бароят дар ин дунё меоварад, аммо ту бояд ба он амал кунӣ, ки агар чунин кардӣ, пеши Худо (ки офаридгори туст) гиромӣ ҳастӣ ва аз дигарон мақоми бартаре дорӣ. Илова бар он, дар охират низ, подоши некў насиби ту хоҳад шуд. Ин аст маънои «гиромитарини шумо назди Худо, парҳезкортарини шумост». Зеро амал ба он чи гуфта шуд, ҷуз бо тақво пеша кардан муяссар нест. Аслан маънои тақво ва парҳезкорӣ ҷуз ин нест, ки ба он чи – аз ҳаққу адолат – ки Худо дастур фармуда амал намоӣ ва аз он чи – аз ботилу зулму гуноҳ – ки Худо аз он наҳй фармуда даст бикашӣ.

Ба ҳамин ҷиҳат аст, ки дар таърифи дин (манзури мо дини ислом аст) омада: «Дин, оине аст дорои андешаҳои дуруст ва мутобиқ бо воқеъ (яъне ҳамон ҳақ), ки рафторҳое (аз рафтори ҳақ, адолат, зулмситезӣ ва ғайра)-ро мавриди тавсия ва таъкид қарор медиҳад».

Пас натиҷа ин шуд, ки мо бо ду воқеият рўбарў ҳастем, ки аз ҳар дуи онҳо гурезе надорем: яке нисбат доштани мо аст ба нажод ва қавмияти муайяне, ки дорои фарҳанг, забон, ранги мушаххас ва ғайра аст ва аз дидгоҳи худоӣ, ин нисбат ҳаргиз мояи бартарии мо бар дигарон намебошад, аммо дар айни вақт, лозимаи инсон будан ва зиндагии мо аст. Ва дигар он ки лозимаи зиндагии хуш ва саодатманд доштан, амал ба муқтазои фитрат аст (яъне ҳамон воқеияти навъи дуюм) ва дин, барангезонанда ва таҳаққуқбахшандаи чунин зиндагие аст. Аслан дастуроти дин, ҳамон муқтазаёти фитрати мост: «Пас, дар ҳоле ки яктопараст ҳастӣ, рўи худ овар ба сўи дин; ҳамон фитрате, ки Худо мардумро бар он сиришта аст…» (Сураи Рум, ояти 30).

Бинобар ин, ҳаргиз ҷоиз нест, ки диндоре ба далели диндорияш, нисбати нажодӣ ва милли худро инкор кунад ва ҳам, дуруст нест, ки миллигарое, диндорӣ ва пойбандӣ ба шариат ва исломгаро буданро, навъе рў гардондан аз асли нажод ва фарҳанги миллӣ ангорад.

Мусалмон будан, лузуман араб будан нест

Масъалаи дуюм, ки гуфтем яке аз авомили ин пиндори нодурусти бархе аз миллигароён, ки пойбандӣ ба шариати ислом ва исломгаро буданро мутаноқиз бо ҳифзи ҳувияти нажодӣ ва миллӣ меангоранд, ин аст, ки эшон ҳар динеро ба марзҳои ҷуғрофии оварандаи он дин маҳдуд дониста ва пазириши дини ўро, ба маънои қабули фарҳанги миллӣ ва вуруд ба доираи нажодии ў мепиндоранд.

Ба назари онон, дине, ки ҳазрати Муҳаммад (с) овардааст, бояд дар ҳитаи ҷуғрофие қарор гирад, ки ў дар он зиндагӣ мекарда. Дине, ки ҳазрати Исо (а) овардааст, бояд маҳдуд барои Бани Исроил, ки ҳамон яҳуд ҳастанд бошад. Ва дине ҳам, ки мо (тоҷикон) бар он пойбанд бошем, мебоист ҳамон дине бошад, ки Зардушт оварандаи он аст. Ва ҳар гоҳ диданд касе дам аз ислом занад ва ё шиори исломӣ сар диҳад, зуд қазоват мекунанд, ки ту хоҳони пиёдасозии фарҳанги араби бодиянишин дар сарзамини моӣ.

Агар ба рисолати дин, ки дар баҳси боло онро тавзеҳ додем таваҷҷўҳ шуда бошад, посухи чунин пиндори нодуруст ҳам рўшан мешавад. Зеро ки сару кори дин, бештар бо ботину замири инсон аст то зоҳири ў. Кори дин ин нест, ки масалан таъйин намояд мо чӣ забоне дошта бошем. Дин бароямон таъйин намекунад, ки чӣ ранге дошта бошем. Дин барои афрод мушаххас намекунад, ки чӣ либос ва чӣ навъ хўроку пўшок дошта бошанд.

Дин мегўяд: андешаи ҳақ бар сар дошта бош, кирдору рафтори ҳақро пеша кун, адолатро риоя ва бо зулму ситам дар ситез бош, ахлоқи некўро анҷом ва аз ахлоқи бад дурӣ гузин, ҷазби зебоӣ ва аз зиштӣ гурез ва ҳоказо. Ва чунин мафоҳиме, хостгоҳи ҳар инсоне новобаста аз нисбати нажодӣ ва милии ў мебошад. Бар ҳамин асос аст, ки мебинем дини ҳақ зуд дар дилҳо ҷо мегирад ва афрод бо ихтиёри хеш ба сўи он мешитобанд. Бар хилофи пиндори бархе аз ғаразварзон, ки мепиндоранд ислом ба зўри шамшер интишор ёфтааст, мардуми он замон, чӣ форсӣ бошад ва чӣ румӣ ва чӣ ҳабашӣ бошад ва чӣ арабӣ, гумшудаи худро дар маорифи дини мубини ислом пайдо карданд. Диданд, ислом ҳамон мегўяд, ки фитраташон мунодии он аст. Аз ин рў, соҳибихтиёрона рў ба сўи он оварданд ва касе эшонро маҷбур ба пазириши дин нанамуд. Албатта мо мункири ин ҳам нестем, ки бархе аз хулафои умавӣ ва ё аббосӣ, бар хилофи дастуроти исломӣ, дар манотиқе (минҷумла минтақаи Мовароуннаҳр) аз силоҳи шамшер ҳам дар бархе маворид баҳра ҷустанд, ки албатта ин амал, ҳеҷ алоқае ба асли интишори ислом надорад.

Ва шоёни зикр аст, ки ислом дар оғози даъвати хеш, аз ҷониби худи арабҳо беш аз қавмҳои дигар мухолифат дид. Ва ягона ҳуҷҷати мухолифати аъроб бо ин дини навзуҳур ин буд, ки мегуфтанд: Ту (Муҳаммад) дине овардаӣ, ки бо фарҳанги обову аҷдоди мо ҳеҷ созгорӣ надорад. Яъне лозимаи пайравӣ аз дини ту, пушт кардан ба расму одоти падарони мост. Дар Қуръон мехонем: «Мушрикон (дар посухи даъвати Паёмбар (с) ба сўи дини ислом) гуфтанд: «Мо падаронамонро бар оине ёфтем ва мо бар осори эшон роҳёфтагонем» (Сураи Зухруф, ояти 22).

Агар он чи бархе имрўз мегўянд, ки дини ҳазрати Муҳаммад (с) тибқи одоту русуми аъроб буда, дар ин сурат шоиста бар мушрикон ин буд, ки пеш аз дигарон ба ин оин мегаравиданд ва намегузоштанд дигарон бар онҳо дар гароиш ба дини ислом пешдастӣ намоянд.

Ҳоло, шоҳиде аз таърих бар он чи гуфтем меоварем, то рўшан гардад, ки рисолати дини ислом чӣ будааст ва пойбандӣ ва исломгаро будан, ҳеҷ мунофоте бо нисбат доштани мо ба қавму нажоди мушаххасе надорад.

Вақте гурўҳе аз мусалмонон ба ҷиҳати фишори сахте, ки аз сўи Қурайш ба онон ворид мешуд ба сарзамини Ҳабаша (Эфиопияи имрўз) сафар намуда ва подшоҳи он сарзамин бар эшон паноҳ дод, гурўҳе аз мушрикони араб ба ҳузури Наҷҷошӣ (подшоҳи Ҳабаша) расида, аз ў хостанд то мусалмононро бар кишварашон баргардонад. Раиси ин гурўҳ хитоб ба Наҷҷошӣ гуфт: «Зимомдори мўҳтарами Ҳабаша! Гурўҳе аз ҷавонони тоза ба даврон расида ва сабукмағзи мо, даст аз равиши ниёкон ва гузаштагони худ кашида ва ба нашри оини дигаре иқдом кардаанд, ки на бо оини расмии кишвари Ҳабаша (ки масеҳӣ аст) татбиқ мекунад ва на бо оини падарону ниёкони худашон. Ин гурўҳ ахиран ба ин кишвар паноҳанда шудаанд ва аз озодии ин мамлакат суистифода мекунанд. Бузургони қавми онҳо, аз пешгоҳи мулукона дархост мекунанд, ки ҳукми ихроҷашонро содир фармоед, то ба кишвари худ бозгарданд…»

Он гоҳ зимомдори Ҳабаша ба Ҷаъфар ибни Абўтолиб (ки риёсати гурўҳи мусалмонони паноҳандаро бар ўҳда дошт) рў карда ва гуфт: «Чаро аз оини ниёкони худ даст бардоштаед ва ба оини ҷадиде, ки на бо дини мо татбиқ мекунад ва на бо кеши падарони худ, гаравидаед?»

Ҷаъфар ибни Абўтолиб чунин посух дод: «Мо қавме будем нодон ва бутпараст, аз мурдор иҷтиноб намекардем, пайваста ба гирди корҳои зишт будем, ҳамсоя пеши мо эҳтиром надошт, заифу нотавон маҳкуми зўрмандон буд, бо хешовандони худ ба ситеза ва ҷанг бармехостем. Рўзгоре ба ин минвол будем, то ин ки як нафар аз миёни мо, ки собиқаи дурахшоне дар покӣ ва дурусткорӣ дошт, бархост ва ба фармони Худо моро ба тавҳид ва яктопарастӣ даъват кард ва ситоиши бутонро накўҳида шумурд ва дастур дод дар баргардондани амонат (ба соҳибонаш) бикўшем ва аз нопокиҳо иҷтиноб варзем ва бо хешовандон ва ҳамсоягон хушрафторӣ кунем ва аз хунрезӣ ва омезишҳои номашрўъ ва шаҳодати дурўғ, хиёнат дар молҳои ятимон ва нисбат додани занон ба корҳои зишт дур бошем. Ў ба мо дастур дод: намоз бихонем, рўза бигирем ва молиёти сарвати худро бипардозем. Мо ба ў имон оварда, ба ситоишу парастиши Худои ягона бархостем ва он чиро ҳаром шумурда буд, ҳаром ва ҳалолҳои ўро ҳалол донистем. Вале Қурайш дар баробари мо қиём карданд ва рўзу шаб моро шиканҷа доданд, то мо аз оини худ даст бардорем ва бори дигар сангҳо ва гилҳоро бипарастем, гирди нопокиҳо ва зиштиҳо биравем. Мо муддатҳо дар баробарашон муқовимат кардем то он ки тобу тавоноии мо тамом шуд. Барои ҳифзи оини худ, даст аз молу зиндагӣ шуста, ба хоки Ҳабаша паноҳ овардем. Овозаи додгарии зимомдори Ҳабаша, басони оҳанрабо моро ба сўи худ кашонид ва акнун низ ба додгарии ў эътимоди комил дорем». (Ал-комил фи ат-таърих, ҷ 2, с 54-55, Таърихи Табарӣ, ҷ 2, с 73).

Он гоҳ зимомдори Ҳабаша фармуд: «Гуфтори Паёмбари инҳо ва он чи ки Исо овардааст, аз як манбаи нур сарчашма мегиранд…» Он гоҳ хитоб ба мушрикон гуфт: «Биравед, ман ҳаргиз инҳоро ба шумо таслим нахоҳам кард». (Ҳамон манбаъ)

Пас, бубинед усуле, ки Ҷаъфар ибни Абўтолиб ба унвони дин матраҳ мекунад, иртиботе ба ҳувияти нажодии аъроб надорад, балки дар воқеъ барномае аст ҷиҳати таҳқиқи зиндагии саодатманд дар сатҳи фард ва ҷомеа ва қобили пиёда шудан барои ҳар қавм ва нажоде, новобаста ба нисбати нажодии вай. Агар дар сарзаминҳои мо дар он рўзгор ислом пазируфта шуд, барои таҳқиқи чунин зиндагонии саодатманд буд ва ин барномаи зиндагӣ, ҳеҷ мунофоте бо чигунагии нажоду фарҳанги ҳоким дар он рўзгор дар ҷомеаи мо надошт. Бар ҳамин асос буд, ки ҷомеаи мо дар он айём, дар айни ҳифозат бар ҳувияти нажодӣ ва забону фарҳанги ориёии хеш, бо рў овардан ба ислом ва пойбандии комил ба дастуроти шариати муқаддаси ислом, пешоҳанги тамоми башарияти он рўз гардиданд. Ҷамии бузургони мо, чӣ дар заминаи сиёсат ва чӣ дар маҷоли донишу маърифати дунявӣ ва чӣ дар майдони адаб, дар айёме буруз кардаанд, ки мо тоҷикон (ва ё худ форсҳо) зери ливои дину шариати ислом ба сар мебурдем. Форобӣ, Ибни Сино, Берунӣ, Хоразмӣ, Рўдакӣ, Фирдавсӣ, Носири Хисрав ва садҳо абармардони мо, дар айни пешоҳангӣ дар маҷоле, ки тахассус дар онро доштанд, аз донишмандон дар майдони илму маърифати динӣ ҳам ба шумор мерафтанд. Ҳаргиз аз забони ҳеҷ як аз онон шунида нашудааст, ки исломро мутаноқиз бо ҳувияти нажодӣ ва ё фарҳанги куҳани порсии хеш муаррифӣ кунанд. Албатта ногуфта намонад, ки уламои диние ҳам, ки имрўз ҷамии мусалмонон ба онон ифтихор мекунанд, аксарашон аз нажоди мост. Магар амсоли Имом Абўҳанифа, Имом Бухорӣ, Имом Муслими Нишопурӣ, Абўдовуди Сиистонӣ, Насоӣ, Табарӣ, Абўсолеҳи Хуҷандӣ, Мирсайид Алии Ҳамадонӣ, Баҳоуддини Нақшбанд, Мавлавии Румӣ, Ҳофизи Шерозӣ ва садҳо, балки ҳазорон донишмандони улуми динӣ, аз аъробанд?

Оё мо замонеро суроғ дорем, ки дар он боиззаттар, бошарафтар ва боиқтидортар аз замоне бошем, ки дар он, ислом дар миёни мо комилан пиёда мешуд?

Ифтихори мо бо давлати Сомониён, на танҳо ба ин ҷиҳат аст, ки забону фарҳанги порсӣ дар он побарҷо буд (ва Амир Исмоил ифтихор дошт, ки аз сулолаи Сосониён аст), балки ба ин ҷиҳат ҳам мебошад, ки шариати ислом, беш аз ҳар ҷои дигар (ҳатто аз маркази хилофат) дар ин сарзамин пиёда буд. Нақл аст, ки Амир Исмоил ҳеҷ иқдоме бидуни машварат бо Имом Абўҳафси Бухорӣ (ки муфтии он диёр ба шумор мерафт) намекарда. Ба нақли Наршахӣ, бештари умарои сомонӣ, афроди пойбанд ва мултазим ба шариати ислом буданд. Дар бораи онҳо, он чи дар бораи бархе аз хулафои арабӣ, ки афроди фосиқ ва шаробхор буданд, нақл нашудааст.

Ба ҳар ҳол, ин ҷо суханро поён мебахшам ва аз хонандагони азиз хоҳиш ба амал меоварам назари худро дар ин мавзўъ иброз бидоранд. Вассалому алайкум ва раҳматуллоҳ!

Нописандии Би-Би-Сй кори эронихои он аст

Хануз аз сарварони Би-Би-Сй посухе ба номаи ман наомадааст ва шояд хам наояд. Аммо як рохи дигари баёни андеша боз гашт, ки торнигор ё веблоги сардабирони ин расона аст ва бояд номахоро ба он низ фиристод. Бахусус, ки сардабирон бо ифтихори тамом мегуянд, телевизиюни нави Би-Би-Сй барои Эрон, Афгонистон ва Точикистон (!) аст, ки чамъан 100 миллион бинанда доранд.

Сармояе, ки Вазорати умури хоричии Британия барои ин телевизиюн дар шакли грант ва кумакхо медихад аз 15 миллион паунди инглисй иборат аст ва ин маблаг аз он чо хисоб шудааст, ки расонаи нав ба чунин теъдоди бузурги форсизабонон нигаронида шудааст. Агар точиконро аз ин номгуй хазф кунанд, шояд сармояи камтаре ба он расад.

Интизори посух хастам ва номахои навро ба форуми веблоги Сардабирони Би-Би-Сй низ мефиристам. Онхо чй мекарда бошанд? Шояд боз хамон сарварони эронитаборро даъват кунанд ва машварат бипурсанд? Аслан чаро аз се сарвари ин расона яке бояд точик набошад? Хмммм, магар дар наздик ба 20 соли пахши барномахои родиюии Би-Би-Сй ин бародарон точикеро гузоштанд, ки дар Буш-хауз реша бигирад ё ба курсии раёсате бирасад? Баракс точиконеро, ки метавонистанд, ба онхо ракобат кунанд ё берун ронданд ё намегузоранд, пое аз Душанбе ба суи Лондон биниханд. Танхо онхое «комёб» мешаванд, ки сари хам ва лабони баста дошта бошанд.

Дустони эронии мо вакте сухан аз точикон равад, хамеша посухи омода доранд. Онхо моро дар русгарой, шуравипарастй, махалбозй, бехунарй ва даххо чурми дигар муттахам хоханд кард. Хеле кам эронихоеро дидаем, ки бо вучуди кумакашон ба мо, точиконро бо худ баробар шуморанд. Афгонхо кайхо аз афсонахои ширини эронихо дил кандаанд ва дар хар кучо аз хакки халоли худ дифоъ мекунанд. Онхо ба пайравй аз Мавлонои Балх мегуянд, «хамдилй аз хамзабонй бехтар аст.» Шояд моро хам зарур аст панба, эъ мебахшед, пахта аз гуш бикашем? Ё хамон русгароии мо бехтар асту аз русхову киргизу казоку узбакхои худмон намонем. Факат маълум нест, кадом рох ба Туркистон аст, оне ки бародарони эронии мо мераванд ё мо меравем?..